ادبیات عرفانی

علمی- پژوهشی

تحلیل مؤلفه‌های تجربۀ عرفانی در داستان دقوقی با استفاده از نظریۀ والتر استیس و ویلیام جیمز

میلاد صلاحی خلخالی؛ قدرت الله طاهری؛ احمد خاتمی

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 9-38

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46640.2560

چکیده

داستان دقوقی در مثنوی معنوی روایتی چند وجهی است و به‌دلیل ساختار سیالش می‌توان آن را از ابعاد مختلف تحلیل کرد. شناخت ویژگی‌های تجربۀ عرفانی که جوهرۀ اصلی برسازندۀ این تمثیل است، می‌تواند یکی از این ... بیشتر داستان دقوقی در مثنوی معنوی روایتی چند وجهی است و به‌دلیل ساختار سیالش می‌توان آن را از ابعاد مختلف تحلیل کرد. شناخت ویژگی‌های تجربۀ عرفانی که جوهرۀ اصلی برسازندۀ این تمثیل است، می‌تواند یکی از این تحلیل‌ها باشد. تجربۀ عرفانی، قرار گرفتن در لحظات جذبه و کشفی است که طی آن فرد، واجد تجربه‌ای شگفت می‌شود و خود را در ارتباط با جهان بالا می‌یابد. شناخت ماهیت این امر وجهۀ همت بسیاری از اندیشمندان حوزۀ فلسفۀ عرفان بوده است. ویلیام جیمز و والتر استیس از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان در حوزۀ تجربۀ عرفانی هستند که ویژگی‌های آن را شناسایی کرده‌اند. نظام علمی و نظری که این دو در باب شناخت ویژگی‌های تجارب عرفانی بنا کرده‌اند می‌تواند گره از از کار پیجیده‌ترین تجارب عرفانی باز کند. تجارب عرفانی داستان دقوقی واجد مشخصه‌هایی است که می‌تواند با استفاده از این نظام علمی شناسایی و ابهامات آن برطرف گردد. ویژگی‌هایی چون بیان‌ناپذیری، تناقض‌آمیزی، بینش وحدانی، احساس برکت و عینیت، داشتن کیفیت معرفتی و... در این داستان به چشم می‌خورد. دقوقی در ابتدای تجربه‌اش به ادراک وحدتِ کثرات می‌رسد، این تجربه با تبدل‌های پیاپی، متناقض به نظر می‌رسد. تجربۀ او واجد کیفیت معرفتی است. دقوقی به ادراکی می‌رسد که سرشار از برکت است. وی بر بیان‌ناپذیری تجربۀ خود نیز تصریح می‌کند؛ بنابراین مسئلۀ اصلی در این جستار این است که با استفاده از مختصات طرح‌شده در باب تجارب عرفانی، خوانشی دیگر از این تمثیل نمادین به دست داده شود. هرچند همچون عموم این تجارب، همۀ ویژگی‌ها در آن نیامده و خصوصیاتی چون زودگذری در این تمثیل غایب است.

علمی- پژوهشی

تحلیل نشانه‌شناختی و کارکردهای «خواب و واقعه» در صفوة الصفا ابن‌بزاز اردبیلی

مولود جوانمرد؛ حسین فقیهی؛ محبوبه مباشری؛ سید سلمان صفوی

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 39-71

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47230.2574

چکیده

نشانه‌های زبانی هر اثر با توجه به تجربه‌های عرفانی و شرایط زمانی، مقامی و زیستی عارف می‌تواند بر معانی متعددی دلالت کند. جست‌وجوی این آفاق معنایی و آشکارکردن روند تولید معنا از رویکردها و اهداف دانش‌ ... بیشتر

علمی- پژوهشی

حکمت متعالیه از ساختارگرایی تا پساساختارگرایی

نفیسه مصطفوی

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 73-102

https://doi.org/10.22051/jml.2024.37666.2548

چکیده

یکی از مسائل مهم در فلسفۀ عرفان، نقش ساختارهای تجربه‌گر در محتوای تجارب عرفانی و نسبت این تجارب با یکدیگر است که باعث شکل‌گیری رویکردهای پرینالیزم، ذات‌گرایی، ساختارگرایی و زمینه‌زدایی شده است. در ... بیشتر یکی از مسائل مهم در فلسفۀ عرفان، نقش ساختارهای تجربه‌گر در محتوای تجارب عرفانی و نسبت این تجارب با یکدیگر است که باعث شکل‌گیری رویکردهای پرینالیزم، ذات‌گرایی، ساختارگرایی و زمینه‌زدایی شده است. در این تحقیقِ تحلیلی‌تطبیقی پس از معرفی اجمالی هر یک از این مواضع، به جست‌وجوی پاسخ ملاصدرا به این مسئله پرداخته شد. یافته‌ها: در رویکرد ملاصدرا، ساختارهای شخصی، نقش مهمی در تجارب عرفانی دارد؛ به‌طوری که عارف ازطریق انعکاس و تجربۀ آن در واقعیت درونی با حقایق متعالی ارتباط برقرار می‌کند و به همین جهت نقش استعداد، باورها، رفتارها، انتظارات، تمایلات و توجهات در این تجارب بارز است؛ در عین حال تجارب عرفانی موازی در سنت‌های متمایز حاکی از تأییداتی در راستای رویکرد پرینالیزم است. ملاصدرا برخی تجارب یا داده‌های عمودی را خیالی دانسته و موضع ساختارگرایی محض را برمی‌گزیند و در مرحلۀ فنا، نیل به تجارب ناب و گذار از رویکرد ساختارگرایی به پرینالیزم را ترجیح می‌دهد. به عبارتی دیدگاه صدرالدین، رویکرد ساختارگراییِ تشکیکی است؛ یعنی هرچه تجربه‌گر به‌‌‌مراتب بالاتری از حقیقت سیر می‌کند و زهد و حریت در او بیشتر می‌شود، نقش ساختارهای فردی کم‌رنگ‌تر و واقع‌نمایی و همگرایی عرفا در تجارب موازی بیشتر می‌شود. در این موارد در تحلیل ادبیات عرفانی، تحلیل زمینه‌ای را برمی‌گزیند.

علمی- پژوهشی

خرقه‌دریدن، از روزگار باستان تا خانقاه صوفیه

نگین مژگانی

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 103-134

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46571.2555

چکیده

در این پژوهش، سنت خانقاهی خرقه دریدن با آداب مشابهی در فرهنگ‌های ایران باستان، مسیحیت، یهودیت و همچنین برخی رسوم کهن عرب جاهلی، مصری و بین‌النهرینی مقایسه شده ‌است. در بخش نخست این مقاله به معرفی اجمالی ... بیشتر در این پژوهش، سنت خانقاهی خرقه دریدن با آداب مشابهی در فرهنگ‌های ایران باستان، مسیحیت، یهودیت و همچنین برخی رسوم کهن عرب جاهلی، مصری و بین‌النهرینی مقایسه شده ‌است. در بخش نخست این مقاله به معرفی اجمالی سنت جامه دریدن در تصوف اسلامی پرداخته‌‌ و در ادامه با ارائۀ شواهدی نشان داده شده‌ است که شباهت بسیاری میان این رسم و سنت جامه دریدن در دیگر فرهنگ‌ها و مذاهب کهن وجود دارد که از قدمت و گستردگی این رسم باستانی به‌ویژه در منطقۀ خاور نزدیک حکایت می‌کند. به‌طور کلی در تمام نمونه‌های بازمانده، جامه دریدن بر نوعی حس اضطراب شدید دلالت دارد. در نمونه‌های کهن‌تر، مرگ عزیزان و ترس از عواقب هولناک گناهان کبیره‌ای چون کفرگویی اصلی‌ترین محرک‌های این رفتار خاص‌اند. این معانی در ادبیات یهودی، مسیحی و اسلامی نمونه‌های فراوانی دارند و همچنین به فرهنگ تصوف اسلامی نیز راه یافته‌اند. علاوه بر این‌ها، تصوف اسلامی این رسم کهن را بازتفسیر و با افزودن معانی تازه‌ای متناسب با چهارچوب‌های مفهومی خود به سنت باستانی جامه دریدن، آن را به رسمی خانقاهی بدل کرده است. در پایان این نوشته، پس از تحلیل نمونه‌های متعدد از این رفتار سمبولیک در طول تاریخ، به نخستین ریشه‌ها و فرایند شکل‌گیری آن پرداخته می‌شود و دو فرضیه دررابطه‌با سرمنشأهای این رسم کهن، تحلیل و بررسی می‌شوند.

علمی- پژوهشی

معناشناسی عشق در بازخوانی متون عرفانی بر بنیان نظریۀ ربط

مینا بهنام

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 135-165

https://doi.org/10.22051/jml.2023.44120.2480

چکیده

پژوهش حاضر به بازکاوی معنای عشق در گذر از متون عرفانی می‌پردازد. نظریۀ ربط اسپربر و ویلسون که بنیادی زبانی دارد و در گروه مقولات کاربردشناسی شناختی قرار می‌گیرد، چارچوب نظری این پژوهش را شکل داده است. ... بیشتر پژوهش حاضر به بازکاوی معنای عشق در گذر از متون عرفانی می‌پردازد. نظریۀ ربط اسپربر و ویلسون که بنیادی زبانی دارد و در گروه مقولات کاربردشناسی شناختی قرار می‌گیرد، چارچوب نظری این پژوهش را شکل داده است. ماحصل این پژوهش نشان می‌دهد در بازخوانی متون عرفانی (بررسی موردی در یک غزل از دیوان حافظ) از منظر مخاطب، عشق، معنایی تجویزی و از پیش معین ندارد و در اصل پدیده‌ای متکثر است و ازآنجاکه بیان تجربه‌های متافیزیکی در حوزۀ عرفان چنان که عرفا گفته‌اند با کلمات و عبارات غیرممکن است، پیام عارف در قالب نظام متشکل از انگاره‌های بافتی به‌صورت تلویحی به مخاطب عرضه شده و همین مسئله سبب ایجاد تکثرات معنایی بیرون از جهان عرفان شده است. براساس نظریۀ ربط این تلویحات طیفی از اشارات قوی و ضعیف را شامل می‌شوند که خوانندۀ متن بسته به اطلاعات دانشنامه‌ای و داشته‌های حافظۀ بلندمدت و کوتاه‌مدت و نیز بافت ادراکی خود و موارد دیگر، آن‌ها را تفسیر می‌کند و هر زمان که انتظار وی از ربط پیام گوینده کافی به نظر برسد، دست از تلاش برمی‌دارد. علاوه‌بر آن با استفاده از پرسش‌نامه‌ای که بر مبنای نظریۀ ربط و اهمیت دلالت‌های بافتی بر روش فهم اکتشافی کلام تهیه شد عواملی همچون سن، جنس، تحصیلات، اعتقادات و... بررسی شد و نشان داد که برخی از این عوامل می‌تواند بر دریافت خواننده از عشق در بازخوانی متون عرفانی و جز آن اثرگذار باشد.

علمی- پژوهشی

نمادها و نمادواره‌های ابداعی در مصیبت‌نامۀ عطار

فاطمه رضایی

دوره 16، شماره 37 ، مرداد 1403، صفحه 167-197

https://doi.org/10.22051/jml.2024.44740.2502

چکیده

نماد مفهومی بسیار گسترده است که تعاریف متعددی در کتب مختلف از آن ارائه شده است. در دسته‌بندی نمادها یکی از اقسام نمادهایی که از آن نام برده شده، نمادهای ابداعی است که با عناوینی دیگر چون نمادهای تصادفی، ... بیشتر نماد مفهومی بسیار گسترده است که تعاریف متعددی در کتب مختلف از آن ارائه شده است. در دسته‌بندی نمادها یکی از اقسام نمادهایی که از آن نام برده شده، نمادهای ابداعی است که با عناوینی دیگر چون نمادهای تصادفی، اختصاصی، شخصی و خاص در کتب مختلف ذکر شده است. هریک از شاعران نمادپرداز، در تصاویر نمادین خود نمادهای ابداعی دارند که پیش از آن‌ها کسی آن را به کار نگرفته است. عطار هم ازجمله شاعرانی است که در اشعار خود موفق به تدوین یک نظام منسجم نمادین شده و در میان شاعران عارف به سبکی یگانه دست یافته است. او در نمادپردازی ابداعاتی دارد که در این پژوهش برآنیم تا با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع و اسناد مکتوب و الکترونیکی این نمادها را در مصیبت‌نامه استخراج کنیم و از این رهگذر هم شیوه‌های نمادپردازی عطار را به ‌دست آوریم و هم فراگیر شدن یا نشدن این نمادها بعد از عطار بر ما مکشوف گردد. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که عطار اغلب نمادهایش را در قالب اضافه‌های تشبیهی به کار می‌برد، همچنین برخی از نمادهای ابداعی عطار را تاکنون هیچ شاعری جز عطار به کار نبرده، اما برخی دیگر به‌صورت نمادهای فراگیری در شعر شاعران پس از عطار درآمده است. نمادهای ابداعی عطار در سه شکل اضافه‌‌های تشبیهی، استعارات و حکایات تمثیلی بیان شده‌‌اند که اغلب موارد استخراج شده، به‌صورت اضافه‌‌های تشبیهی است.

«شکل شناسی مثنوی‌های تعلیمی و عرفانی بر مبنای سنت‌های ادبی» (از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری)

دوره 15، شماره 34 ، آبان 1402، ، صفحه 101-139

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43770.2471

چکیده

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ... بیشتر تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است و بزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده اند. بهترین روش برای شناخت و احاطi کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق و اشتراک این آثار، ‎‎پیبردن به فرم و ساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعi‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعi‎ درونی این منظومه‌ها؛ یعنی شکل و فرم حاکم بر آنها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن (دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. هدف این نوشتار بررسی فرم و شکلِ حاکم بر متن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگارهای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎میکوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقة‎الحقیقه، ‎‎‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق‏ الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصوّر برای به کارگیری این پیرامتنها را مورد مطالعه قرار داده و برجستگی های منحصربه ‌فرد مثنوی مولانا را به عنوان سرآمد مثنوی ها بیان کنند.

تحلیل محتوایی حکایتِ «گازُر و خر او» در مثنوی

دوره 15، شماره 32 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 105-131

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41567.2395

چکیده

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا ... بیشتر اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. هدف اصلی این پژوهش، مقایسه دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینه متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی، تحلیل محتوایی، تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی است. این پژوهش با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه، به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله‌ودمنه تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به‌نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نماینده دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبه صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب، توکل، تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویلِ نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گسترده آن، بر فهم اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌کند و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانیِ ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 67-95

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39828.2323

چکیده

اسلام، ایمان و احسان، سه‌گانۀ اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه‌گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می‌دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رؤیت دلالت ... بیشتر

مناجات ـ قصه‌های مثنوی

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 131-152

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39919.2326

چکیده

«مناجات» در مثنوی از یک طرف مفهومی مکاشفه‌ای دارد و از سوی دیگر نقش هنری آن اغلب، توضیح مضامین و تبیین مفاهیم قصه‌های آن است. مولانا به‌منظور بیان نکات عرفانی و در جهت تکمیل دقایق باطنی خویش کاربرد ... بیشتر

خداشناسی عرفانی در المواقف و المخاطبات ابوعبدالله نفّری

دوره 14، شماره 29 ، مرداد 1401، ، صفحه 99-130

https://doi.org/10.22051/jml.2022.40139.2338

چکیده

«خدا‌شناسی» و ارتباط با خدا مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه نگاه ویژه و تفسیر خاصی داشته‌اند. ابوعبدالله نفّری یکی از همین عارفان است که گزارش تجارب عرفانی خود را در دو کتاب المواقف ... بیشتر

علمی- پژوهشی

«داستان تحول» در کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار میبدی

لیلا پژوهنده؛ مریم سادات دستغیب

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مرداد 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47402.2579

چکیده

در برخی حکایت‌های صوفیانه شاهد تغییر و تحول یکی از شخصیت‌ها هستیم. هرچند انتظار می‌رود در قصه‌ با شخصیت‌های ایستا روبه‌رو شویم در این مورد شخصیت دگرگون می‌شود و - بر خلاف ساختار قصه‌ها به جای وقایع ... بیشتر در برخی حکایت‌های صوفیانه شاهد تغییر و تحول یکی از شخصیت‌ها هستیم. هرچند انتظار می‌رود در قصه‌ با شخصیت‌های ایستا روبه‌رو شویم در این مورد شخصیت دگرگون می‌شود و - بر خلاف ساختار قصه‌ها به جای وقایع داستانی - در مرکز و محورحکایت قرار می‌گیرد. برخی از این تحول‌ها ناگهانی و در اثر کرامت یا معجزه و برخی با سیر منطقی و علّی رخ می‌دهد. در نوبت سوم جلدهای اول تا دهم کشف‌الاسرار و عدةالابرار میبدی (نگارش: حدود سده ششم) 37حکایت از این دست وجود دارد. در این پژوهش این حکایت‌ها را از منظر ساختار، چگونگی و دلایل ایجاد تحول، انواع شخصیت‌، پیرنگ، درون‌مایه، زمان و مکان به شیوه تحلیلی و توصیفی و به کمک جدول‌ و نمودار بررسی کردیم. دست‌آورد پژوهش نمونه‌هایی از حقیقت‌مانندی نسبی، همدلی مخاطب با حکایت، جوانی جامعه تحول‌یافته، حضور کمرنگ زنان در ماجرای تحول، لزوم زمینه و استعداد درونی، تحول در جهت مثبت، نقش اراده و اختیار، ماندگاری تجربه، بازگشت به خداوند به عنوان درون‌مایة کلی حکایات و شگردهایی چون کاربرد پیرنگ پیچیده‌تر و حکایت‌های طولانی‌تر، زاویه دید اول شخص یا ترکیبی، پرداختن به جزییات حالات شخصیت‌ها و فضاسازی را نشان می دهد. بررسی «داستان تحول» یا «رشد و کمال» با روشنی بخشیدن به منظومه فکری نویسنده، مفهوم تحول، سویه‌های ادبی، هنری و روایی و گفتمان غالب روزگار میبدی به دریافت و فهم کاملتر تفسیر می‌انجامد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

پندِ پیران، معرّفیِ دست‌نوشته‌ها و تحریرِ تازه و ترجمۀ عربیِ آن

محمود ندیمی هرندی؛ تهمینه عطائی کچوئی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 11 شهریور 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47703.2592

چکیده

کتاب پند پیران براساسِ یک نسخۀ خطیِ محفوظ در موزۀ بریتانیا به همّت جلال متینی تصحیح و در 1357 منتشر شد. نام کتاب و نام نویسنده و تاریخِ تألیفِ آن در متن کتاب نیامده است. در این مقاله، ابتدا دست‌نوشته‌های ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

پایش فراشناختی در مثنوی مولوی

منیره طلیعه بخش

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47753.2594

چکیده

یکی از دغدغه‌های اصلی مولانا در مثنوی شرایط حصول شناخت، محدودیت و موانع تحقق آن است. توجه او به مسئله‌ی شناخت و ابعاد چندگانه‌ی آن آرای او را به مرز تفکرات نوین در باب دانش فراشناختی نزدیک می‌سازد. مسئله‌ی ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی و تحلیل انتقال شردر متون عرفانی فارسی

سید محسن حسینی؛ افروز خدابنده لو؛ سیدعلی قاسم زاده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47359.2577

چکیده

کرامت از پدیده های بسیار مهم در متون صوفیه است. یکی از انواع کرامتهای مبتنی بر تصرف در نفوس، انتقال شراست که دقیقاً نقطه مقابل شفابخشی است. در این مقاله سعی شده‌است با تکیه بر مهمترین متون عرفانی بر پایه ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل گفتمان بازنمایی چهرۀ حلاج در آثار خواجه عبدالله انصاری

مهراد اسد پاسکی؛ علی تسلیمی؛ محمد کاظم یوسف پور

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46259.2543

چکیده

انصاری صوفی برجستۀ شیوۀ صحو و از علمای مشهور حنبلی است. زندگی‌اش دراهتمام بر نوشتن حدیث، ارشاد و بدعت-ستیزی گذشت. او نیز مانند دیگرصوفیان همعصر خود چون هجویری و قشیری، در آثار خود ضمن تبیین برخی از مسائل ... بیشتر انصاری صوفی برجستۀ شیوۀ صحو و از علمای مشهور حنبلی است. زندگی‌اش دراهتمام بر نوشتن حدیث، ارشاد و بدعت-ستیزی گذشت. او نیز مانند دیگرصوفیان همعصر خود چون هجویری و قشیری، در آثار خود ضمن تبیین برخی از مسائل صوفیه، آرای حلاج را نیز انعکاس داده است. هدف مقاله معرفی همین آراست. این پژوهش سعی دارد تا با تلفیقی از روش‌های تحلیل گفتمان سه‌سطحی فرکلاف و لاکلو وموف به مطالعۀ بازنمایی چهرۀ حلاج بپردازد. در بخش توصیف از فرانقش ِاندیشگانی دستور نظام‌مند هلیدی که برای بررسی فعل‌ها و فرایند‌ها مناسب است بهره گرفته‌ایم. نتایج بررسی نشان می‌دهد که ازنظرگاه یک شیخ‌الاسلام حنبلی، در کلام حلاج هرآنچه به رعایت حدود شریعت مربوط می‌شود، مورد پسند است و عدم پایبندی به ظواهر شریعت نارضایتی اورا درپی دارد. بااین‌همه شیخ‌الاسلام، حلاج را مستحق آن فرجام ناگوار نمی‌شمارد وآن اتفاق را محصول توطئۀ اهل کلام می‌داند. از منظر گفتمان تصوف نیز نظر خواجه عبدالله دربارۀ حلاج تقریباً با دیدگاه دیگر صوفیان اهل صحو مشترک است. وی حلاج را در سیر إلی الله صادق می‌داند، اما آشکارکردن رازهای صوفیان در بین عوام، ناسپاسی‌اش نسبت به استاد و مواردی ازاین‌دست را نمی‌پسندد و بدفرجامی او را نتیجۀ ناسپاسی به استاد می‌داند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل ابیات برگردان در تفسیر قصه‌های دفتر اول مثنوی

طاهر لاوژه؛ فریبا آرایش طبیعت

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47694.2589

چکیده

مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ ... بیشتر مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ «این سخن پایان ندارد...» و تعابیر مشابه بهره می‌برد که در حکم بیت ترجیع و برگردان قصه‌های مثنوی است. آنچه تمامی این قصه‌ها را در متنی یک‌پارچه پیوند می‌دهد، در بعضی از واژه‌های کلیدی عبارت مذکور نشان داده می‌شود که در تبیین دقایق عرفانی مثنوی راهگشاست. هدف اصلی پژوهش عبارت است از: تحلیل «ابیات برگردان» و نقش اصلی واژه‌های آن در توجه‌دادن مخاطب به پیام سخن و نیز چگونگی تبیین فرم و محتوای اندیشه‌های مولانا با استفاده از «ابیات برگردان». این پژوهش با شیوة تحلیل محتوا و با توجه به قصه‌های دفتر اول مثنوی انجام شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولانا با استفاده از «ابیات برگردان» و در محل تلاقی باطن و ظاهر قصه کلمات، اصطلاحات و ترکیباتی وضع می‌کند که برای کشف و بسط مفاهیم عرفانی در آن موقعیت کلامی نقشی تعیین‌کننده دارد. دقت در این معنی برخی از اغراض اصلی سخن را برجسته می‌کند و خلاقیت‌های معنی‌آفرینیِ مولانا را در دسترسی خواننده به مبانی عمیق‌تر تجربة عرفانی آشکار می‌دارد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

نسبت سماع صوفیانه با تجارب عرفانی

میلاد صلاحی خلخالی؛ قدرت الله طاهری؛ احمد خاتمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.48082.2609

چکیده

سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان ... بیشتر سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان و مکتب عرفانی آنان نقشی اساسی داشته است. از سوی دیگر، تجارب عرفانی که طی آن عارف به انحاء مختلف خود را در ارتباط با عالم برین می‌یابد و حال و تجربه‌ای بی‌واسطه کسب می‌کند نیز عنصری حیاتی و گاه غایت قصوای سلوک عارفانه بوده است. فهم ارتباط این دو موضوع مضاف بر این‌که می‌تواند دلیل اهمیت سماع در نگاه عارفان را آشکار سازد، رهیافتی جدید بر گونه‌های متنوع تجربة عرفانی در میان صوفیان است. در نوشتار حاضر، پس از گردآوری داده‌ها از متون منثور این پیوند را در سه شأن دسته‌بندی کرده‌ایم؛ نخست، سماع در جمیع شئون گاه به مثابة برانگیزانندة تجارب معنوی در نظر گرفته شده است، یعنی گاه غرض عارفان از سماع نیل به تجارب عرفانی بوده است. دُدیگر، تعاریفی از سماع به دست داده شده یا ویژگی‌هایی به آن نسبت داده شده که گویی خود، نوعی تجربة عرفانی برای عارفان شوریده‌حال محسوب می‌شده است. در نهایت، گاهی نیز دست‌کم در برخی شئون در معنای نتیجه یا پیامد تجربه‌های عرفانی در نظر گرفته شده است؛ در واقع بعد از کسب تجارب عرفانی، برخی بروزها چون رقص و خرقه دریدن رخ‌ می‌داده است. این ارتباط که تاکنون در پژوهش‌های عرفانی مغفول مانده است از این سه منظر در گزارش‌ها، سخنان و آراء عارفان در متون منثور عرفانی پی‌جویی شده است.

مشاهده مقاله

علمی- ترویجی

اقوال و احوال صوفی محتضر، درآینه‌ی حکایات تذکرة الاولیاء عطار و نفحات الانس جامی

ساجده نیک خواه؛ سید حسن طباطبائی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 30 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47681.2591

چکیده

مرگ معمایی است که بشر از آغاز حیات تاکنون با آن مواجه بوده و تدقیق او در چیستی این پدیده، راهگشا نبوده است.گروه‌های مختلف جامعه با توجه به عقاید، افکار، محیط و سبک زندگی نگرش‌های متفاوتی به مرگ دارند ... بیشتر مرگ معمایی است که بشر از آغاز حیات تاکنون با آن مواجه بوده و تدقیق او در چیستی این پدیده، راهگشا نبوده است.گروه‌های مختلف جامعه با توجه به عقاید، افکار، محیط و سبک زندگی نگرش‌های متفاوتی به مرگ دارند و برخوردشان در مواجهه با آن گوناگون است. در این نوشتار کوشیده‌ایم مجموعه‌ی اقوال و احوال صوفیان را در واپسین لحظات حیاتشان در کتاب‌های تذکرة الاولیای عطار و نفحات الانس جامی، بررسی کنیم. مطمح نظر ما در این مقاله فقط مرگ طبیعی است چه عارفان در کنار مرگ طبیعی به مرگ ارادی نیز قائلند و معتقدند که چنین مرگی تنها با غلبه بر هواهای نفسانی میسر می‌شود. بر این مبنا ایشان پیش از فرارسیدن مرگ جسمانی، به موت ارادی می‌رسند و قبل از مرگ طبیعی که برای همه‌ی انسان‌ها اتفاق می‌افتد مرگ اختیاری را تجربه می‌کنند. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده با گردآوری آخرین گفته‌های عارفان که شامل نیایش و استغفار، وصیت به اطرافیان وجز آن است و نیز احساسات و حالات ایشان، دریافتیم که صوفیان در بسیاری از موارد در حالت احتضار و تجربه‌ی مرگ طبیعی،اقوال و احوال مشابهی داشته‌اند. با وجود این تفاوت‌هایی نیز در این لحظات خطیر در اقوال و احوال ایشان مشاهده می‌شود. این تفاوت‌ها بیشتر از آن جهت است که تفکر و مشرب صوفیانه‌ی آن‌ها و به طور کلی روان شناسی صوفیان، در برخی عوامل و مولفه‌هایی که با مرگ در پیوند است باهم تفاوت داشته است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تطور معنایی واژۀ «خدا» در متون اهل حق از قرن دوم تا هجری تاکنون

منصور رستمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 آبان 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47580.2583

چکیده

چکیده تجلی خداوند اصل اساسی آیین اهل‌حق است. در این نگرش خداوند با تجلی عام جهان هستی را آفریده و با تجلی خاص در جامۀ انسان جلوه‌گر کرده‌است. از این رو، یارسانیان، انسان مجالی ذات(فیض) حق را با اوصاف مختلفی ... بیشتر