نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

2 دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

چکیده

در پژوهش‌های مربوط به قلندریات عمدتاً دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ نخست رویکرد تأویلی که در آن تصاویر نمادین و به ظاهر خلاف عرف و شرع، در این شعرها به‌مثابۀ نشانگانی عرفانی مورد تفسیر و تأویل قرار می‌گیرند؛ دوم رویکرد تاریخی که در آن این اشعار عمدتاً از منظر اجتماعی و مرتبط با جریان‌های فرهنگی و سیاسی رایج دورۀ میانۀ اسلامی بررسی می‌شود. در این میان، آنچه در بررسی این نوع شعر مغفول مانده، درک شاعرانگی یا بوطیقای قلندریات و بررسی کارکرد آن در چارچوب نظام ژانرهای اولیۀ فارسی است. این پژوهش با پرداختن به این مسئله که قلندریات چگونه بوطیقای هتروتوپیک خود را از طریق گفت‌وگو و شبیه‌سازی پارودیک با شعر زاهدانه (زهدیات و مواعظ) و شعر مدحی (مدحیات) برمی‌سازد، سویه‌های کارناوالیستی این نوع شعر را با تأکید بر غزلی از سنایی بازنمایی و تبیین می‌کند. بررسی‌ها نشان داد که قلندریات در نظام ژانر فارسی به‌عنوان یک ضد ژانر عمل می‌کند، اما این ضدیت در یک چارچوب واحد و ساده خلاصه نمی‌شود، بلکه زیر چتر گستردۀ قلندریات، زیرمجموعه‌های متنوع متعددی جای می‌گیرند که این امر، پیچیدگی و پویایی نظام ژانرهای ادبی اولیۀ شعر فارسی، به‌ویژه قلندریات را آشکار می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Qalandariyyat as a subgenre of mystical ghazal (with an emphasis on a ghazal by Sanā'ī)

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Rahimi 1
  • Hatef Siahkuhian 2

1 Assistant Professor, Department of Philosophy and Islamic Theology, Payame Noor University, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Department of Religions and Mysticism, Takestan Branch, Islamic Azad University, Takestan, Iran

چکیده [English]

“Studies of Qalandariyyat predominantly employ two main approaches. The first is an interpretative approach, where symbolic images that appear unconventional and contrary to religious norms within these poems are interpreted and elucidated as mystical signs. The second is the historical approach, in which these poems are examined primarily from a social perspective and in relation to the cultural and political currents of the Islamic medieval period. Among these, what has been overlooked in the study of this type of poetry is the understanding of the poetics or the poetics of Qalandariyyat and its function within the framework of early Persian genres. This research addresses the issue of how Qalandariyyat constructs its heterotopic poetics through dialogue and parodic simulation with ascetic poetry (Zuhdiyat) and eulogistic poetry (Madhiyat), representing and explaining the carnivalistic aspects of this type of poetry with an emphasis on a ghazal by Sanā'ī. The investigations revealed that Qalandariyyat operates as an anti-genre within the Persian genre system; however, this opposition cannot be summarized within a single and simple framework. Instead, the broad category of Qalandariyyat, multiple diverse subcategories reside, which highlights the complexity and dynamism of the early literary genre system of Persian poetry, especially Qalandariyyat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qalandariyyat
  • Anti-genre
  • Sufi literature
  • Carnivalization
  • Sanā'ī
انوری، علی‌بن‌محمد. (1376). دیوان انوری. به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی تهران: علمی و فرهنگی.
بروین، یوهانس‌توماس‌پیتر. (1375). «قلندریات در شعر عرفانی فارسی از سنایی به بعد». ترجمۀ هاشم بناءپور. معارف. (37). صص119-105.
بروین، یوهانس‌توماس‌پیتر. (1378). شعر صوفیانه فارسی: درآمدی بر کاربرد عرفانی شعر فارسی کلاسیک. ترجمۀ مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.
بروین، یوهانس‌توماس‌پیتر. (2012) مدخل «شهرانگیز در زبان فارسی» در دائرة المعارف اسلام. منتشرشده به‌صورت آنلاین و قابل دسترسی از طریق http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1026
پورجوادی، نصرالله. (1372). بوی جان: مقالاتی دربارۀ شعر عرفانی فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خاقانی شروانی. (1373). دیوان خاقانی شروانی. به‌تصحیح و تعلیقات ضیاءالدین سجادی تهران: زوار.
زرقانی، سیدمهدی. (1385). «سنایی و سنت غزل فارسی». در شوریده‌‌یی در غزنه. به‌کوششی محمود فتوحی و علی‌‌اصغر محمدخانی. تهران: سخن.
زرقانی، سیدمهدی. (1401). «گونه‌‌شناسی در ادبیات عرفانی». عرفا‌‌ن‌‌پژوهی در ادبیات. 1(1). صص203-187.
زرقانی، سیدمهدی.؛ قربان‌صباغ، محمودرضا (1400). نظریۀ ژانر (نوع ادبی): رویکرد تحلیلی – تاریخی. تهران: هرمس.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن‌آدم. (1388). دیوان حکیم ابوالمجد مجدودبن‌آدم سنایی غزنوی. به‌اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. تهران: سنایی.
سهروردی، ابوحفص عمر. (2006). عوارف المعارف. به‌اهتمام احمد عبدالرحیم سیح و توفیق علی وهبه.  قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
سوزنی سمرقندی. (1338). دیوان حکیم سوزنی سمرقندی. به‌تصحیح ناصرالدین شاه‌‌حسینی. تهران: امیرکبیر.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1372). تازیانه‌‌های سلوک. تهران: آگاه.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا.  (1375). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1386) قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌‌های یک ایدیولوژی. تهران: سخن.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1393). مفلس کیمیافروش: نقد و تحلیل شعر انوری. چاپ5. تهران: سخن.
شمیسا، سیروس. (1370). انواع ادبی. تهران: میترا.
صفا، ذبیح‌‌الله. (1388). تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی: جلد۱ و2. تهران: فردوس.
عراقی، فخرالدین (1372) کلیات فخرالدین عراقی. به‌تصحیح نسرین محتشم (خزاعی) تهران: انتشارات زوار.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1375). دیوان عطار. ویرایش تقی تفضلی. تهران: شرکت انتشارات علم و فرهنگ.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1386) مختارنامه. به‌اهتمام محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ2. تهران: سخن
عنصر المعالی کی‌کاوس‌بن‌قابوس‌بن‌وشمگیر. (1312). قابوس‌نامه. به‌تصحیح سعید نفیسی. تهران: چاپخانۀ مجلس.
عین‌‌‌‌القضات همدانی.(1373)‌‌. تمهیدات. به‌‌‌تصحیح‌‌ و تحشیه‌‌ و تعلیق ‌‌عفیف‌‌ عسیران. چاپ4. تهران: منوچهری.
غنی، قاسم. (1375). تاریخ تصوف در اسلام. جلد2. چاپ2. تهران: زوار.
فرخی سیستانی (1371) دیوان حکیم فرخی سیستانی. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
کارا مصطفی، احمد تارگون. (1399). تاریخ کهن قلندریه. ترجمۀ مرضیه سلیمانی. چاپ2. تهران: فرهنگ معاصر.
گلچین معانی، احمد. (1346). شهرآشوب در شعر فارسی. تهران: امیرکبیر.
مایر، فریتس. (1378)  ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه. ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
واعظ کاشفی کمال‌الدین حسین. (1369). بدایع‌الافکار فی صنایع‌الاشعار. به‌اهتمام جلال‌الدین کزازی. تهران: مرکز.
 
Bakhtin, Mikhail (1984)­. Rabelais and His World. Bloomington: Indiana University Press.
Bürgel, J. C. “Qasida as Discourse on Power and Its Islamization: Some Reflections.” In Qasida Poetry in Islamic Asia and Africa, edited by Stefan Sperl and Christopher Shackle, 1:451–74. New York: E. J. Brill, 1996.
Foucault, Michel; Miskowiec, Jay (1986). "Of Other Spaces". Diacritics. 16 (1): 22–27. doi:10.2307/464648. ISSN 0300-7162
Johnson, Peter (2006). "Unravelling Foucault's 'different spaces'". History of the Human Sciences. 19 (4): 75–90. doi:10.1177/0952695106069669. ISSN 0952-6951
 
Glünz, Michael (1996). “Poetic Tradition and Social Change: The Persian Qasida in Post-Mongol Iran.” In Qasida Poetry in Islamic Asia and Africa, edited by Stefan Sperl and Christopher Shackle, 1:183–203. New York: E. J. Brill.
Lewis, Franklin D (1995). “Reading, Writing and Recitation: Sanā’i and the Origins of the Persian Ghazal.” PhD dissertation, University of Chicago.
Lewis, Franklin D (2006). “The Transformation of the Persian Ghazal: From Amatory Mood to Fixed Form.” In Ghazal as World Literature, vol. 2: From a Literary Genre to a Great Tradition: The Ottoman Gazel in Context, edited by Angelika Neuwirth, Michael Hess, Judith Pfeiffer, and Borte Sagaster, 121–39. Würzburg: Ergon.
Lewisohn, Leonard (2010) “Prolegomenon to the Study of Ḥāfiẓ.” In Hafiz and the Religion of Love in ClassicalPersian Poetry, edited by Leonard Lewisohn, 3–73. New York: I. B. Tauris.
Meisami, Julie Scott “Arabic Mujūn Poetry: The Literary Dimension,” in Verse and the Fair Sex: Studies in Arabic Poetry and the Representation of Women in Arabic Literature, ed. Frederick de Long, 8–30 (Utrecht: M. Th. Houtsma Stichting, 1993), at 17–18.
Meisami, Julie Scott (1996). “Poetic Microcosms: The Persian Qasida to the End of the Twelfth Century.” In Qasida Poetry in Islamic Asia and Africa, edited by Stefan Sperl and Christopher Shackle, 1:137–82. New York: E. J. Brill.
Meisami, Julie Scott (2003). Structure and Meaning, 181–89 Structure and Meaning in Medieval Arabic and Persian Poetry: Orient Pearls.New York: RoutledgeCurzon,.
Miller, Matthew Thomas (2023). “Genre in Classical Persian Poetry.” In Routledge Handbook of Ancient, Classical and Late Classical Persian Literature, edited by Kamran Talattof. New York: Routledge.
Miller, Matthew Thomas (2022). “The Poetics of the Sufi Carnival: The Rogue Lyrics (Qalandariyyāt) as Heterotopic Countergenre(s)” In Al-ʿUṣūr al-Wusṭā, 30 (2022): 1-46.
 
Anvari, Ali ibn Muhammad. Divan-e Anvari. Edited by Mohammad Taghi Modarres Razavi, Elm va Farhang, 1997. (In Persian).
Broin, Johannes Thomas Peter. “Qalandariyat in Persian Sufi Poetry from Sana’i Onwards.” Translated by Hashem Banapoor, Ma’arif, no. 37, 1996. (In Persian).
Broin, Johannes Thomas Peter. Persian Sufi Poetry: An Introduction to the Mystical Use of Classical Persian Poetry. Translated by Majd al-Din Keyvani. Vol. 1, Markaz, 1999. (In Persian).
Broin, Johannes Thomas Peter. “Shahrangez in the Persian Language.” Encyclopaedia of Islam. Accessed January 4, 2024. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1026.
Pourjavadi, Nasrollah. Buy-e Jan: Maqaleti darbare-ye she’r-e ‘erfani-ye farsi. Markaz-e Nashr-e Daneshgahi, 1993. (In Persian).
Khaqani Shervani. Divan-e Khaqani Shervani. Edited by Zia’ al-Din Sajjadi, Zavar, 1994. (In Persian).
Sana’i Ghaznavi, Abu’l-Majd Majdud ibn Adam. Divan-e Hakim Abu’l-Majd Majdud ibn Adam Sana’i Ghaznavi. Edited by Mohammad Taghi Modarres Razavi, Sana’i, 2009. (In Persian).
Suhrawardi, Abu Hafs ‘Umar. ‘Awarif al-ma’arif. Edited by Ahmad ‘Abd al-Rahim Sih and Tufayl ‘Ali Wahba. Maktabat al-Thaqafa al-Dinia, 2006. (In Persian).
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. Taziyaneh-hay-e saluk. Agah, 1993. (In Persian).
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. Sovar-e khayal dar she’r-e farsi. Agah, 1996. (In Persian).
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. Qalandariya dar tarikh: Degardisi-hay-e yak ideoloji. Sokhan, 2007. (In Persian).
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza. Maflis-e kimiyafurush: Naqd va tahlil-e she’r-e Anvari. 5th ed., Sokhan, 2014. (In Persian).
Shamisa, sirus. Anva’-e adabi. Mitra, 1991. (In Persian).
Safa, Zabih Allah. Tarikh-e adabiyat dar Iran va dar qalamru-ye zaban-e farsi. Vols. 1 & 2. Ferdows, 2009. (In Persian).
‘Iraqi, Fakhr al-Din. Kulliyat-e Fakhr al-Din ‘Iraqi. Edited by Nasrin Mohtasham (Khaza’i), Zavar, 1993. (In Persian).
‘Attar Neishaburi. Divan-e ‘Attar. Edited by Taqi Tadhkiri, Elm va Farhang, 1996. (In Persian).
‘Attar Neishaburi, Farid al-Din. Mukhtarnama. Edited by Mohammad Reza Shafi’i Kadkani. 2nd ed., Sokhan, 2007. (In Persian).
Farukhi Sistani. Divan-e Hakim Farrokhi Sistani. Edited by Mohammad Dabir-e Siyaqi, Zavar, 1992. (In Persian).
Kara Mustafa, Ahmad Targun. Tarikh-e qahen-e qalandariya. Translated by Marziyeh Solimani. 2nd ed., Farhang-e Mo’aser, 2020. (In Persian).
Gulchin-e Ma’ani, Ahmad. Shahr-ashub dar she’r-e farsi. Amir Kabir, 1967. (In Persian).
Meier, Fritz. Abu Sa’id Abu’l-Khayr: Haqiqat va afsane. Translated by Mehr Afag Bayburdi. Markaz-e Nashr-e Daneshgahi, 1999. (In Persian).
Wa’iz Kashfi Kamal al-Din Hosein. Bada’i’ al-afkar fi sana’i’ al-ash’ar. Edited by Jalal al-Din Kazzazi, Markaz, 1990. (In Persian).