ادبیات عرفانی

ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین ... بیشتر ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین نظریه پرداز آن است، چنین نگرشی نمود دارد. او با توجه ویژه به انسان سالم، نظریۀ خودشکوفایی را ارائه کرده است. یکی از ویژگی هایی که مزلو برای افراد خودشکوفا برشمرده، «ساختار مَنِشی مردمگرا» است. هدف پژوهش حاضر که با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، بررسی و تحلیل ساختارهای مردمگرا در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد به نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو است. نتایج پژوهش نشان میدهد که پیر میهنه در ارتباطگیری با مردم، فارغ از پیش انگاره های معمول عمل میکرده و مفاهیم بنیادین انسانی را به‌عنوان ممیزۀ میان افراد شکوفا و رشدنیافته درنظر میگرفته است. او با خودآگاهی نسبت به محدودیت های علمی و شناختی، مصاحبت با نخبگان علمی، دینی و سیاسی را برگزیده بود که این امر در تقویت شخصیت معنوی و پایگاه اجتماعیاش مؤثر بوده است. همچنین تبیین نظام ارزش گذاری جدید مبتنی بر مسائل معرفتی و غیرظاهری از سوی شیخ، موجب گرایش مردم به مجالس وعظ و تذکیر وی شده بود. اصلی ترین ویژگی در مناسبات بینافردی ابوسعید را می‌توان عدم برتری جویی دانست.

علمی- پژوهشی

بررسی و تحلیل کارکرد پادگفتمانی در داستان شیخ صنعان

ابراهیم کنعانی؛ فاطمه رزمی حسن آباد

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، صفحه 41-69

https://doi.org/10.22051/jml.2021.35107.2163

چکیده

مسئلۀ اصلی پژوهشِ حاضر این است که نقش پادگفتمان ها در تقویت، تثبیت و بازآفرینی معنای نشانه ای و یا ساخت شکنی از نشانه های گفتمانی مربوط به دیگری چیست. این پژوهش می‌کوشد با تبیین سازوکار زبانی ... بیشتر مسئلۀ اصلی پژوهشِ حاضر این است که نقش پادگفتمان ها در تقویت، تثبیت و بازآفرینی معنای نشانه ای و یا ساخت شکنی از نشانه های گفتمانی مربوط به دیگری چیست. این پژوهش می‌کوشد با تبیین سازوکار زبانی و دلالتی متن و از منظر کارکرد پادگفتمانی، شیوههای تعامل و رقابت میان گفتمان های مختلف را بررسی کند و با کشف نقاط مرکزی گفتمان به تبیین چگونگی تولید، تغییر و یا تثبیت معنا بپردازد. پادگفتمان وضعیتی را ایجاد میکند که یک گفتمان در تعامل و یا چالش با گفتمان دیگر قرار میگیرد و با حمایت از آن تأیید میشود. در این جستار کارکردهای پادگفتمان در شکل دهی به دلالت پردازی و فرایند معناسازی بازکاویده شده است. پرسش اصلی پژوهش این است که پادگفتمانها در داستان شیخ صنعان (در منطق الطیر عطار) چگونه و در قالب کدام کارکردها توانستهاند شیوه های تعامل و رقابت میان گفتمان های مختلف را بازنمایی کنند. به این منظور، با استفاده از روش تحلیل کیفی گفتمان و از منظر پادگفتمانی و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، به تحلیل و تبیین مؤلفه هایی پرداخته شده است که در قالب پادگفتمان در داستان یادشده نقش ایفا میکنند و به حمایت و گسترش ایدۀ اصلی داستان یاری میرسانند. یافته های پژوهش نشان میدهد که این داستان با بهکارگیری پادهای مختلفی از قبیل شبیه سازی ارجاعی، روایی، استعاری، تودرتو، تفویض اختیار، پرسش، تعویق کنشی، شاهد آوردن، احیای کنشگر، خرق عادت، و پادگفتمان رد و استعلا گفتمان اصلی داستان را تأیید و تثبیت کرده است.

علمی- پژوهشی

گره‌گشایی معنایی ـ ساختی از یک غزل پیچیدۀ حافظ

قدرت الله طاهری

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، صفحه 71-99

https://doi.org/10.22051/jml.2021.36625.2217

چکیده

بخش زیادی از شعر حافظ، محصول تجربه های عرفانی است و شاعر در مقام صورتبندی زبانی آنها از انواع شگردهای بلاغی بهره برده است. تجربه های عرفانی، بیشتر در غزل های روایی او نمایان شده و به دلیل ... بیشتر بخش زیادی از شعر حافظ، محصول تجربه های عرفانی است و شاعر در مقام صورتبندی زبانی آنها از انواع شگردهای بلاغی بهره برده است. تجربه های عرفانی، بیشتر در غزل های روایی او نمایان شده و به دلیل فشردگی روایت و سیالیّت ذاتیِ تجربه های عرفانی، علیرغم داشتن زبان ساده، گره های دشواری در معنا و شکل غزل ها ایجاد میشود. غزل شمارۀ 423 با مطلعِ «دوش رفتم به در میکده خواب آلوده// خرقه تردامن و سجاده شراب آلوده» یکی از این نمونه هاست. این غزل، اگرچه به‌صورت پوشیده، مرحلۀ تبدیل «عرفان زاهدانه» به «عرفان عاشقانه» را گزارش میکند، در صورت روایت به‌ویژه در پرداخت شخصیت «مغبچۀ باده فروش» و گفتگویی که بین او و راوی درمیگیرد، هنجارهای ادبی و عرفانیِ سنت شعر قلندرانه نقض میشود؛ مغبچۀ بادهفروش که در شعر قلندرانه مشوّق سالکِ مقیم عالم زهد برای ورود به میخانه است، در نقش تازهای ظاهر میشود و ملامتگرانه راوی را از اینکه به دیرمغان پای نهاده است و شرابی نوشیده و با شیرین پسران نرد عشق باخته، به نقد می‌کشد. مسئلۀ اصلی نوشتار حاضر این است که چگونه میتوان غزل حاضر را در متن سنت شعر قلندریِ پیش از حافظ و ابیات پراکندۀ خود وی قرار داد و غزل را از این تناقض معنایی و شکلی نجات داد؟ ما با ارائۀ خوانشی معنایی ـ ساختی و به شیوۀ «تأویلی و تفسیری» سعی میکنیم گره این مشکل را باز و اثبات کنیم همین غزل نیز در ادامۀ سنت غزل قلندرانه و دستگاه فکری حافظ است و شاعر با دستکاری رندانه در سنت ادبی، به روایت و ساختی هنری از بیان همان اندیشه ها دست یافته و با ایجاد ابهامی معنایی و شکلی، اثری گشوده بر خوانش های مختلف آفریده است.

علمی- پژوهشی

نسبت‌ سلوک و شهود در عرفان مولانا

امیر یوسفی؛ محمود شیخ

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، صفحه 101-129

https://doi.org/10.22051/jml.2021.35143.2167

چکیده

اگر سلوک را مجموعة خصوصیات زیست‌عملی در مقابل محتوای معرفتیِ شهود که در تبیین نظام هستی و معرفت حق به‌کار میآید، درنظر بگیریم، آنگاه میتوانیم دربارۀ نسبت میان آن دو در عرفان عارفان بزرگی چون مولانا ... بیشتر اگر سلوک را مجموعة خصوصیات زیست‌عملی در مقابل محتوای معرفتیِ شهود که در تبیین نظام هستی و معرفت حق به‌کار میآید، درنظر بگیریم، آنگاه میتوانیم دربارۀ نسبت میان آن دو در عرفان عارفان بزرگی چون مولانا سخن بگوییم. در این مقاله با روش تفسیری کوشیدهایم نشان دهیم که چگونه ویژگی‌های سلوکی عارفی مثل مولانا در تناظر و تناسب با ویژگی‌هایِ معرفتیِ شهودیِ اوست، بنابراین در دو ساحتِ 1. صدق شهود و 2. کیفیت معرفتی شهود به ابعاد گوناگون این نسبت پرداختهایم. در عرفان مولانا لزوم تصفیة نفس با اموری همچون ستایش عابدانه در قالب نماز و ذکر و تبعیت از شریعت بسیار مهم تلقی می‌شوند. در کنار این امور، بنا به ‌مراتب سلوک در درجات مختلفِ آدمیان، کیفیت شهود هم درجات مختلفی دارد. این مدعا را در عرفان مولانا میتوان با ذکر ویژگی‌های سلوک و شهود او نشان داد و این تناظر و تناسب را آشکار ساخت. برای مثال، در عرفان مولانا پاکی و خلوص سالک برای اتصال با منبع الهیِ شهود ضروری است و به صدق شهود میانجامد. دربارۀ کیفیت معرفتی شهود مهمترین نمونه‌ها، تناظر رویکرد سبب‌سوزیِ مولانا و مقید نبودن به آداب و رسومی ثابت و پایبند نبودن به فرمالیسم صوفیانه در سلوک، با نگاهِ شهودیِ او مبنی بر مقید نبودن عالم به اسباب ثابت و ضروری و انکار رابطة ضروری علّی و معلولی است. نمونۀ دیگر تناظر سلوک عاشقانه با شهود خدایی عاشق همراه با اراده‌ای عاشقانه در عالم است که مولانا بسیار به آن توجه داشته است. درحقیقت توصیف ویژگی‌های اصلی سلوک و شهود مولانا و قرار دادن آن‌ها در تناظر با یکدیگر، به مثابه یک کل مرتبط به هم، سنخیت میان آن‌ها را به تصویر می‌کشد.

علمی- پژوهشی

واکاوی خوانش تصویری خورشید از گزارۀ عقل فعال و نورالانور در رساله های رمزی سهروردی

داود اسپرهم؛ عباس علی وفایی؛ احمدعلی حیدری؛ مریم حق شناس

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، صفحه 131-161

https://doi.org/10.22051/jml.2021.35795.2196

چکیده

تصاویر مرکزی یا کلان‌استعارهها در مقام گزاره حاوی اندیشههای نابی‌اند که از تجربههای شخصی عارف نشأت میگیرند. ازاین‌رو، رمزگشایی و تبیین معانی ثانویۀ آنها جهانبینی عارف را بیش از ... بیشتر تصاویر مرکزی یا کلان‌استعارهها در مقام گزاره حاوی اندیشههای نابی‌اند که از تجربههای شخصی عارف نشأت میگیرند. ازاین‌رو، رمزگشایی و تبیین معانی ثانویۀ آنها جهانبینی عارف را بیش از پیش آشکار میکند. این تصاویر ایماژهایی معرفتی‌اند که هم در شکل تجلی سطحی و هم شهودی قابلیت بروز دارند. این جستار به بررسی پیوند خورشید از یک سو با مفاهیم فلسفی و اسطورهای (عقل فعال و نورالانوار) و از دگر سو با ایماژهایی چون سیمرغ، درخت، کیخسرو و پیر سعی دارد کارکرد تصویر خورشید را به‌عنوان رمزی که با معنی به وحدت رسیده است، تبیین نماید. یکی از دستاوردهای این پژوهشِ توصیفی و تحلیلی، تجلی شهودیِ پدیدار خورشید است که اسباب تمایز داستانهای رمزی سهروردی را فراهم میکند؛ به‌نحوی که سبب میشود خورشید سطوح زبانی را پشت سر نهد و به یک «معنیواره» یا ادراکی مفهومی تبدیل شود. دستاورد دیگر، درهم تنیدگی تصویر و معنا در نظام فکری و زبانی سهروردی است که بیانکنندۀ دو رهیافت محوری است: این تصاویرند که معنی را میسازند نه معانی تصاویر را. و دیگری، ایماژهای پدیداری هویت مشترکی را بین دریافت ذهنی و جسم برونی ایجاد میکنند. بنابراین چنین تصاویری علاوه بر گریزپذیری و غامض بودن، لغزان و نامشروط نیز هستند و برای معانی متعدد به‌کار میروند.

علمی- پژوهشی

واکاوی رویکرد روان شناختیِ تصوف در پژوهش‌های شرق‌شناسان

امیر پوررستگار؛ محمّدیوسف نیّری

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، صفحه 163-192

https://doi.org/10.22051/jml.2021.36518.2214

چکیده

تمرکز بر نفس و خودشناسی و نیز توجه به منِ قدسی، ازجمله موضوعاتی است که عرفان و تصوف را با روانشناسی پیوند میدهد. تصوف پژوهان غربی در مواجهه با متون عرفانی، از مطالعات تطبیقی، رویکردها و روش‌های ... بیشتر تمرکز بر نفس و خودشناسی و نیز توجه به منِ قدسی، ازجمله موضوعاتی است که عرفان و تصوف را با روانشناسی پیوند میدهد. تصوف پژوهان غربی در مواجهه با متون عرفانی، از مطالعات تطبیقی، رویکردها و روش‌های پژوهشی متنوعی بهره بردهاند. یکی از دانش ها و ابزاری که این پژوهشگران در بررسی و تحلیل های عرفانی خود استفاده کردهاند، روانشناسی است. شرقشناسان به کمک بن مایه های روانشناختی و روانکاویِ موجود در متون صوفیانه، رهیافتی نوین در تصوف پژوهی ارائه کرده اند. مبنای پژوهش حاضر، واکاوی و نقد آثار ترجمه شدۀ تصوف پژوهان غربی است که با رویکردی روانشناختی به عرفان و تصوف نگریسته اند. با غوررسی در پژوهش‌های آنان آشکار می شود که ضمیر ناخودآگاه، نماد و مسئلۀ تأویل، به همراه زمینۀ «فردیت» در نظام روانی یونگ، توجه به «منِ شکوفا» در روانشناسی کمال و تکیه بر اصل تمرکز در نیایش عرفانی، از مهمترین رویکردهای روانشناختیِ پژوهش‌های عرفانی شرق شناسان است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که تمرکز بر فرایند «ذکر» و «مراقبۀ» صوفیانه و تلاش عارف برای نیل به منِ ملکوتی، سهم قابل‌توجهی از پژوهشهای شرقشناسان را به خود اختصاص داده است. فهم و غرض تصوف پژوهان از رویکرد روانشناسی و روانکاویِ عرفان، لزوماً و مطلقاً، روانشناسی نوین و مکاتب رواندرمانگر سدههای متأخر نیست، بلکه عمده کوشش آنان - به تبع تمرکز عرفای ایرانی بر نفس- بیشتر گرایشی «نفس پژوهانه» دارد. از سوی دیگر، آنان در بخش اندکی از پژوهش‌های خود به تطابق آموزه های عرفانی با مکاتب نوین علم روانشناسی باور دارند و از این رهگذر به تحلیل و نقد آن نیز برخاسته اند.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 13، شماره 24، اردیبهشت 1400، صفحه 9-192 (بهار 1400)

بازنمایی و تحلیل ساختارهای مردم گرایی در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

چکیده

بررسی و تحلیل کارکرد پادگفتمانی در داستان شیخ صنعان

چکیده

گره‌گشایی معنایی ـ ساختی از یک غزل پیچیدۀ حافظ

چکیده

نسبت‌ سلوک و شهود در عرفان مولانا

چکیده

واکاوی خوانش تصویری خورشید از گزارۀ عقل فعال و نورالانور در رساله های رمزی سهروردی

چکیده

واکاوی رویکرد روان شناختیِ تصوف در پژوهش‌های شرق‌شناسان

چکیده