ادبیات عرفانی

علمی- پژوهشی

استعارۀ مفهومی در شعر قلندری

محمدکاظم بریدی اللامی؛ محمد رضا صرفی؛ علی اصغر یاری اصطهباناتی

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 9-41

https://doi.org/10.22051/jml.2024.44125.2481

چکیده

قلندریه یکی از فرقه‌های مهم در عرفان و تصوف اسلامی است که بسیاری از ابعاد نظری، اجتماعی و سلوکی آن، به دلیل تنوع شکل زندگی قلندران و وجود زمینه‌های مثبت و منفی و تناقض‌های آشکار و پنهانی که در این فرقه ... بیشتر قلندریه یکی از فرقه‌های مهم در عرفان و تصوف اسلامی است که بسیاری از ابعاد نظری، اجتماعی و سلوکی آن، به دلیل تنوع شکل زندگی قلندران و وجود زمینه‌های مثبت و منفی و تناقض‌های آشکار و پنهانی که در این فرقه و اشعارشان وجود دارد، همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این پژوهش، به روش اسنادی و با بهره‌گیری از نظریۀ استعارۀ مفهومی، جنبه‌هایی از مفاهیم انتزاعی و چندپهلوی فرقۀ قلندریه که در ادب فارسی بازتاب یافته است، بررسی شده است. با تطابق و نگاشتِ حوزه‌های مبدأ و مقصدِ سه انگارۀ «قلندر آزاد است»، «قلندر مبارز است» و «قلندریه بهمثابه یک نظام اجتماعی و سرّی» این نتایج حاصل شد که قلندران هرچند خود را از بند هر نوع تعلقی آزاد می‌دانند، عملاً در بند و اسیر آداب و رسومی هستند که خود پایه‌گذار آن بوده‌اند. این گروه غالباً با مبارزۀ فرهنگی و سلبی و گاه مبارزۀ مسلحانه، در تلاش بوده‌اند که در جامعۀ ریازدۀ عصر خود تغییر ایجاد کنند. قلندریه دارای یک نظام فرهنگی پیچیده، تودرتو، باز و دارای قوانین و مراکز تجمع و اهداف و نشانه‌های خاص خود بوده است. قلندریه که گروهی آن را وجه افراطی ملامتیه دانسته‌اند، همواره در ادبیات فارسی دارای دو چهرۀ مثبت و منفی بوده است. استعارۀ مفهومی با ایجاد نگاشت بین مفاهیم انتزاعی با امور مادی و تجربه‌های ملموس، می‌تواند ابزاری مناسب برای درک برخی از جنبه‌های ناشناختۀ این فرقه به حساب آید.

علمی- پژوهشی

تحلیلی ‌شناختی بر اشعار عربی مثنوی

طاهر لاوژه

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 43-70

https://doi.org/10.22051/jml.2023.44634.2497

چکیده

جلال‌الدین محمد بلخی در تبیین معارف مثنوی برخی از صور برجستة هنری و مضامین ویژة عرفانی را در قالب اشعار عربی می‌نهد. این پژوهش از طریق بررسی ابیات و مصاریع تمام‌عربیِ مثنوی، جنبه‌های زبانی و ادبی این ... بیشتر جلال‌الدین محمد بلخی در تبیین معارف مثنوی برخی از صور برجستة هنری و مضامین ویژة عرفانی را در قالب اشعار عربی می‌نهد. این پژوهش از طریق بررسی ابیات و مصاریع تمام‌عربیِ مثنوی، جنبه‌های زبانی و ادبی این نوع اشعار را بررسی می‌کند و میزان نوآوری‌ها و نکته‌سنجی‌ها را در ساختار آن‌ها برمی‌شمارد و از گذر اشعار عربی به مهم‌ترین مقاصد مولانا در بیان مفاهیم توجه می‌کند. هدف، تحلیل موازین هنری اشعار عربی، بدعت‌های مولانا در حوزة ساختاری این اشعار و کیفیت تشریح مفاهیم مورد توجة او برای بیان محتواست. به شیوة تحلیل محتوایی و در رویکردی زیبایی‌شناختی، چگونگی تلفیق ابیات عربی با ابیات فارسی مطالعه می‌شود تا ضرورت وجود اشعار عربیِ مثنوی را تشریح کرد. با این هدف 123 بیت و 99 مصراع در شش دفتر مثنوی بررسی شد. نتایج نشان می‌دهد در مواردی زمینة بیان معنا، جز به زبان عربی امکان‌پذیر نیست؛ اصلی‌ترین دلیل این امر علاوهبر نقد منش نحویون، خروج از هنجارهای عادی زبان، آمیختگی توأمان افکار و یافته‌های مولانا از منابع عربی و فارسی، آفرینش معانی متعدد در فرمی نو و تعمیق تجارب عرفانی از طریق پدیدآوردنِ زبان ویژة مثنوی است. در این سیر و رهیافت تکاملی، اولویت‌های زبانی خاصی در ساخت و فرم روی می‌نماید. در همین راستا، مولانا برای تعمیق مبانی اندیشگی مثنوی دست به خلاقیت‌های عدیده‌ای می‌زند و از این طریق مسیر پیچ‌درپیچ مضامین مثنوی را در انتقال اغراض گوناگون آن هموار می‌سازد.

علمی- پژوهشی

جریان‌شناسی پیرنامه‌های خطّۀ خراسان و قومس از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری

مریم رجبی نیا؛ مریم حسینی

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 71-108

https://doi.org/10.22051/jml.2022.40975.2367

چکیده

از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌ که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات ... بیشتر از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌ که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید، مقامات ژنده‌پیل، مقامات منظوم شیخ جام، رساله در اثبات بزرگی شیخ جام، ذکر قطب السالکین و ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمی جوینی و مرادالمریدین. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی‌ها، تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌های مؤلفین و سیر تحوّل این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه‌نویسی مؤلفین و بیان ویژگی‎‌های آثار، مشخّص شد پیرنامه‌های مربوط به یک پیر و به طور کلّی پیرنامه‌های خطۀ خراسان وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. برخی پیرنامه‌های کهن مانند مقامات قومسانی، کتاب النور یا مقامات خواجه عبدالله انصاری شیوه و ساختار منحصر به‌فردی دارند و دارای شباهت کمتری با پیرنامه‌های متأخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌های فراوان پیرنامه‌های نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحید به این پیرنامۀ کهن احتمال بسیار وجود دارد که پیرنامه‌نویسان متأخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تأثیر پذیرفته باشند. عربی‌گویی و شیوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنری مؤلفین آثاری چون کتاب‌النور، اسرارالتوحید، پیرنامه‌های خرقانی و مرادالمریدین در معرفی شخصیّت والای پیران بیانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش برای این آثار است و سست‌بودن کلام مؤلفین پیرنامه‌های احمد جام و درج کراماتی مادی با اهدافی انتقام‌جویانه نشان می‌دهد هدف این نویسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شیخ احمد جام برای مخاطبان عام است.

علمی- پژوهشی

خواجه عبدالله انصاری و نجم‌الدین کبری، بازشناسی دو الگوی متفاوت در سنّت نخست عرفانی

محمد رودگر

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 109-136

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46671.2561

چکیده

خواجه عبدالله انصاری شخصیتی است که آشکارا کوشید یک نظام منسجم در سنّت نخست عرفانی ارائه دهد. امروزه با اسم خواجه و آثارش به خصوص منازل السائرین واژگانی چون عرفان عملی و سنّت نخست عرفانی به ذهن متبادر ... بیشتر

علمی- پژوهشی

معرفی و ضرورت تصحیح شرح لمعات عراقی موسوم به معارف الحقایق فی تحقیق الدقایق

طیبه شیخ ویسی؛ مهدی نیک منش؛ سیدمهدی طباطبائی

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 137-164

https://doi.org/10.22051/jml.2023.45022.2515

چکیده

معارف الحقایق فی تحقیق الدقایق در زمره متون عرفانی قرار می گیرد. نویسندة آن فردی به نام میرپادشاه است و در دست نویسش خود را از نوادگان میر حیدر کسبی معرفی میکند که از شیوخ فرقه نقشبندیه است و مزار ... بیشتر معارف الحقایق فی تحقیق الدقایق در زمره متون عرفانی قرار می گیرد. نویسندة آن فردی به نام میرپادشاه است و در دست نویسش خود را از نوادگان میر حیدر کسبی معرفی میکند که از شیوخ فرقه نقشبندیه است و مزار او امروزه در ولایت نخشب (قرشی کنونی) زیارتگاه است. او از نزدیکان خواجه سعد است و علاوه بر معارف الحقایق، کتاب دیگری به نام ایضاح الاصطلاحات و تفصیل المقامات دارد. معارف الحقایق شرحی بر لمعات فخرالدین عراقی است که در سال 1003 هجری قمری و در زمان عبدالله بهادرخان به تشویق و تحریض فردی به نام میرک صوفی نوشته است. در ابتدای کتاب مؤلف به شرح و توضیح اصطلاحات عرفانی می پردازد و پس از آن ضمن نوشتن کلام عراقی که او را مصنف مینامد، شرح خود را به آن میافزاید. کلام عراقی را به رنگ شنگرف و توضیحات خود را با رنگ سیاه مینویسد. از این نسخه هیچ پیشینه ای اعم از مقاله، پایان نامه و کتاب موجود نیست؛ اما شروح موجود از عراقی به عنوان پیشینه بیان شده است. توضیحات مفصل شارح درباره اصطلاحات عرفانی همچون پیشگفتار در نسخه و پیش از متن اصلی آمده است که در دیگر شروح نیست و نوآوری آن محسوب می شود. این نسخه، بدل ندارد. به خط مؤلف است، افتادگی کمی دارد و خواناست. این شرح به دلیل دارا بودن ویژگی هایی همچون شرح مبسوط متن لمعات به همراه توضیحات مفصل اصطلاحات عرفانی، کلام فاخر و فصیح، استفاده از آرایه های ادبی همچون تشبیه، تناسب، اطناب، تنسیق الصفات و اطلاعاتی از فرقة نقشبندیه و نمونه ای موفق از نثر در دورة موسوم به انحطاط نثر فارسی، حائز اهمیت است. تسلط بر مباحث عرفانی و پیوستگی کلام مؤلف، شرح لاهیجی بر گلشنراز شبستری را به یاد می آورد. از همین رو تصحیح آن ضروری است تا علاوه بر غنای ادب عرفانی، شرحی جامع از لمعات را در دسترس مخاطبان قرار دهد.

علمی- پژوهشی

مقاومت سلبی و ایجابی در تذکرة‌الاولیاء عطار

مجتبی فدایی؛ سید مهدی زرقانی

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، صفحه 165-193

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46346.2546

چکیده

تصوف معطوف به نجات آحاد جامعه است و برای مدیریت جامعه برنامة مدونی ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که عرفا نیز نسبت به شرایط اجتماعی و سیاسی اطراف‌شان بی‌توجه بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده با بازخوانی ... بیشتر تصوف معطوف به نجات آحاد جامعه است و برای مدیریت جامعه برنامة مدونی ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که عرفا نیز نسبت به شرایط اجتماعی و سیاسی اطراف‌شان بی‌توجه بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده با بازخوانی و بازسازی مفهوم مقاومت فوکویی نشان داده شود که چگونه بخش اعظم حکایت‌های تذکرة‌الاولیاء در دایرة بازی بزرگ مفهوم قدرت و مقاومت قرار می‌گیرد و فریدالدین عطار چگونه با طراحی بدن‌های متنوع، روش‌های مقاومت صوفیه را بازنمایی می‌کند. برخی از این بدن‌ها از شیوة مقاومت سلبی و برخی دیگر از شیوة مقاومت ایجابی استفاده می‌کنند و گاه می‌شود که در یک رفتار بدنی هر دو وجه سلبی و ایجابی مقاومت آشکار می‌شود. انتخاب تذکرة‌الاولیاء بدان جهت است که این اثر دربردارندة عصارة اندیشه‌های عطار است. او تجربه‌های زیستی و نوشتاری متعدد را در آثار قبلی خودش به نمایش می‌گذارد و اینک در بخش‌های پایانی عمر تذکرة‌الاولیائی را می‌نویسد که زیرمتن بسیاری از زبرمتن‌های صوفیة دوره‌های بعدی است. با این هدف، ابتدا حکایت های عطار را که در بردارندة مفهوم مقاومت است بررسی و مصادیق آن را استخراج شده است. در مرحلة بعد، از طریق طبقه بندی آنها در چند گروه، مصادیق مقاومت سلبی و ایجابی را در آنها مشخص شده است.در مرحلة نهایی نیز گزارش‌هایی از تحلیل های انجام شده ارائه شده است.

«شکل شناسی مثنوی‌های تعلیمی و عرفانی بر مبنای سنت‌های ادبی» (از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری)

رحمان مشتاق مهر؛ یدالله نصراللهی؛ علی حاجی زاده

دوره 15، شماره 34 ، آبان 1402، ، صفحه 101-139

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43770.2471

چکیده

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ... بیشتر تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است و بزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده اند. بهترین روش برای شناخت و احاطi کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق و اشتراک این آثار، ‎‎پیبردن به فرم و ساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعi‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعi‎ درونی این منظومه‌ها؛ یعنی شکل و فرم حاکم بر آنها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن (دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. هدف این نوشتار بررسی فرم و شکلِ حاکم بر متن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگارهای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎میکوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقة‎الحقیقه، ‎‎‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق‏ الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصوّر برای به کارگیری این پیرامتنها را مورد مطالعه قرار داده و برجستگی های منحصربه ‌فرد مثنوی مولانا را به عنوان سرآمد مثنوی ها بیان کنند.

تحلیل محتوایی حکایتِ «گازُر و خر او» در مثنوی

طاهر لاوژه

دوره 15، شماره 32 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 105-131

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41567.2395

چکیده

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا ... بیشتر اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. هدف اصلی این پژوهش، مقایسه دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینه متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی، تحلیل محتوایی، تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی است. این پژوهش با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه، به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله‌ودمنه تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به‌نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نماینده دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبه صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب، توکل، تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویلِ نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گسترده آن، بر فهم اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌کند و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانیِ ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)

مدینه پورمحمود؛ منصور معتمدی؛ زهرا اختیاری

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 67-95

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39828.2323

چکیده

اسلام، ایمان و احسان، سه‌گانۀ اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه‌گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می‌دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رؤیت دلالت ... بیشتر

مناجات ـ قصه‌های مثنوی

طاهر لاوژه

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 131-152

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39919.2326

چکیده

«مناجات» در مثنوی از یک طرف مفهومی مکاشفه‌ای دارد و از سوی دیگر نقش هنری آن اغلب، توضیح مضامین و تبیین مفاهیم قصه‌های آن است. مولانا به‌منظور بیان نکات عرفانی و در جهت تکمیل دقایق باطنی خویش کاربرد ... بیشتر

خداشناسی عرفانی در المواقف و المخاطبات ابوعبدالله نفّری

رضا عباسی

دوره 14، شماره 29 ، مرداد 1401، ، صفحه 99-130

https://doi.org/10.22051/jml.2022.40139.2338

چکیده

«خدا‌شناسی» و ارتباط با خدا مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه نگاه ویژه و تفسیر خاصی داشته‌اند. ابوعبدالله نفّری یکی از همین عارفان است که گزارش تجارب عرفانی خود را در دو کتاب المواقف ... بیشتر

علمی- پژوهشی

معناشناسی عشق در بازخوانی متون عرفانی بر بنیان نظریة ربط

مینا بهنام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 25 آذر 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.44120.2480

چکیده

پژوهش حاضر به بازکاوی معنای عشق در گذر از متون عرفانی می پردازد. نظریة ربط اسپربر و ویلسون که بنیادی زبانی دارد و در گروه مقولات کاربردشناسی شناختی قرار می گیرد، چارچوب نظری این پژوهش را شکل داده است. ... بیشتر پژوهش حاضر به بازکاوی معنای عشق در گذر از متون عرفانی می پردازد. نظریة ربط اسپربر و ویلسون که بنیادی زبانی دارد و در گروه مقولات کاربردشناسی شناختی قرار می گیرد، چارچوب نظری این پژوهش را شکل داده است. ماحصل این پژوهش نشان می دهد در بازخوانی متون عرفانی( بررسی موردی در یک غزل از دیوان حافظ) از منظر مخاطب، عشق معنایی تجویزی و از پیش تعیین ندارد و اساساً پدیده ای متکثر است و از آنجا که بیان تجربه های متافیزیکی در حوزة عرفان چنانکه عرفا گفته اند با کلمات و عبارات غیر ممکن است، پیام عارف در قالب نظام متشکل از انگاره های بافتی به صورت تلویحی به مخاطب عرضه شده و همین مسأله سبب ایجاد تکثرات معنایی بیرون از جهان عرفان شده است. بر اساس نظریة ربط این تلویحات طیفی از اشارات قوی و ضعیف را شامل می شوند که خوانندة متن بسته به اطلاعات دانشنامه ای و داشته های حافظة بلند مدت و کوتاه مدت و نیز بافت ادراکی خود و موارد دیگر به تفسیر آن ها می پردازد و هر زمان که انتظار وی از ربط پیام گوینده کافی ب نظر برسد، دست از تلاش بر می دارد. با استفاده از پرسشنامه ای که بر مبنای نظریة ربط و اهمیت دلالت های بافتی بر روش فهم اکتشافی کلام تهیه شد عواملی همچون سن، جنس، تحصیلات، اعتقادات و... مورد بررسی قرار گرفت و نشان داد که برخی از این عوامل می تواند بر دریافت خواننده از عشق در بازخوانی متون عرفانی و جز آن اثرگذار باشد.

علمی- پژوهشی

نمادها و نمادواره‌های ابداعی در مصیبت‌نامۀ عطار

فاطمه رضایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 02 اسفند 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2024.44740.2502

چکیده

نماد مفهومی بسیار گسترده است که تعاریف متعددی در کتب مختلف از آن ارائه شده است و در نگاه کلی عبارت از هر علامت، اشاره، کلمه، ترکیب و عبارتی است که بر معنی و مفهومی ورای آن‌چه ظاهر آن می‌نماید، دلالت دارد. ... بیشتر نماد مفهومی بسیار گسترده است که تعاریف متعددی در کتب مختلف از آن ارائه شده است و در نگاه کلی عبارت از هر علامت، اشاره، کلمه، ترکیب و عبارتی است که بر معنی و مفهومی ورای آن‌چه ظاهر آن می‌نماید، دلالت دارد. در دسته‌بندی نمادها یکی از اقسام نمادهایی که از آن نام برده شده، نمادهای ابداعی است ؛ نمادهایی که ساختۀ ذهن خود شاعر است و تا قبل از او کسی آن مفهوم را در آن معنای نمادین به‌کار نبرده است. از این‌رو هر یک از شاعران نمادپرداز، در تصاویر نمادین خود نمادهای ابداعی دارند که پیش از آن‌ها کسی آن را به کار نگرفته است. عطار هم از جمله شاعرانی است که در اشعار خود موفق به تدوین یک نظام منسجم نمادین شده است. او در نمادپردازی ابداعاتی دارد که در این پژوهش برآنیم تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع و اسناد مکتوب و الکترونیکی این نمادها را در مصیبت‌نامه استخراج کنیم و از این رهگذر هم شیوه‌های نمادپردازی عطار را به‌دست آوریم و هم فراگیر شدن یا نشدن این نمادها بعد از عطار بر ما مکشوف گردد. . نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که برخی از نمادهای ابداعی عطار را تا کنون هیچ شاعری جز عطار به کار نبرده اما برخی دیگر به صورت نمادهای فراگیری در شعر شاعران پس از عطار درآمده است. نمادهای ابداعی عطار در سه شکل؛ اضافه‌‌های تشبیهی، استعارات و حکایات تمثیلی بیان شده‌‌اند که اغلب موارد استخراج شده، به صورت اضافه‌‌های تشبیهی است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل مؤلّفه‌های تجربة عرفانی در داستان دقوقی با استفاده از نظریة والتر استیس و ویلیام جیمز

میلاد صلاحی خلخالی؛ قدرت الله طاهری؛ احمد خاتمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 اردیبهشت 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46640.2560

چکیده

داستان دقوقی در مثنوی معنوی روایتی چند وجهیست و به دلیل ساختار سیّالش میتوان آنرا از ابعاد مختلف تحلیل کرد. شناخت ویژگیهای تجربة عرفانی که جوهرة اصلی برسازندة این تمثیل است، میتواند یکی ... بیشتر داستان دقوقی در مثنوی معنوی روایتی چند وجهیست و به دلیل ساختار سیّالش میتوان آنرا از ابعاد مختلف تحلیل کرد. شناخت ویژگیهای تجربة عرفانی که جوهرة اصلی برسازندة این تمثیل است، میتواند یکی از این تحلیلها باشد. تجربة عرفانی، قرار گرفتن در لحظات جذبه و کشفی است که طی آن فرد، واجد تجربهای شگفت میشود و خود را در ارتباط با جهان بالا مییابد. شناخت ماهیت این امر وجهة همّت بسیاری از اندیشمندان حوزة فلسفة عرفان بوده است. ویلیام جیمز و والتر استیس از بزرگترین نظریهپردازان در حوزة تجربة عرفانی هستند که ویژگیهای آن را شناسایی کردهاند. نظام علمی و نظری که این دو در باب شناخت ویژگیهای تجارب عرفانی بنا کردهاند میتواند گره از از کار پیجیدهترین تجارب عرفانی باز کند. تجارب عرفانی داستان دقوقی واجد مشخصههایی است که میتواند با استفاده از این نظام علمی شناسایی و ابهامات آن برطرف گردد. ویژگیهایی چون بیانناپذیری، تناقضآمیزی، بینش وحدانی، احساس برکت و عینیت، داشتن کیفیت معرفتی و... در این داستان به چشم میخورد. دقوقی در ابتدای تجربهاش به ادراک وحدتِ کثرات میرسد، این تجربه با تبدلهای پیاپی، متناقض به نظر میرسد. تجربة او واجد کیفیت معرفتیست. دقوقی به ادراکی میرسد که سرشار از برکت است. وی بر بیان ناپذیری تجربة خود نیز تصریح میکند. بنابراین مسألة اصلی در این جستار این است که با استفاده از مختصات مطروحه در باب تجارب عرفانی، خوانشی دیگر از این تمثیل نمادین به دست داده شود. هرچند همچون عموم این تجارب، همة ویژگیها در آن نیامده و خصوصیاتی چون زودگذری در این تمثیل غایب است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

حکمت متعالیه از ساختارگرایی تا پساساختارگرایی

نفیسه مصطفوی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 تیر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.37666.2548

چکیده

یکی از مسائل مهم در فلسفه عرفان، نقش ساختارهای تجربه‌گر در محتوای تجارب عرفانی و نسبت این تجارب با یکدیگر است که باعث شکل‌گیری رویکردهای پرینالیزم، ذات گرایی، ساختارگرایی و زمینه زدایی شده است. در این ... بیشتر یکی از مسائل مهم در فلسفه عرفان، نقش ساختارهای تجربه‌گر در محتوای تجارب عرفانی و نسبت این تجارب با یکدیگر است که باعث شکل‌گیری رویکردهای پرینالیزم، ذات گرایی، ساختارگرایی و زمینه زدایی شده است. در این تحقیقِ تحلیلی-تطبیقی پس از معرفی اجمالی هریک از این مواضع، به جستجوی پاسخ ملاصدرا به این مسئله پرداخته شد. یافته ها: در رویکرد ملاصدرا، ساختارهای شخصی، نقش مهمی در تجارب عرفانی دارد؛ بطوریکه عارف به حقایق متعالی از طریق انعکاس و تجربه آن در واقعیت درونی ارتباط برقرار می‌کند و به همین جهت نقش استعداد، باورها، رفتارها، انتظارات، تمایلات و توجهات در این تجارب بارز است؛ در عین حال تجارب عرفانی موازی در سنتهای متمایز حاکی از تأییداتی در راستای رویکرد پرینالیزم است. ملاصدرا برخی تجارب یا داده‌های عمودی را خیالی دانسته و موضع ساختارگرایی محض را برمی‌گزیند و در مرحله فنا، نیل به تجارب ناب و گذار از رویکرد ساختارگرایی به پرینالیزم را ترجیح می‌دهد. به عبارتی دیدگاه صدراالدین، رویکرد ساختارگراییِ تشکیکی است؛ یعنی هرچه تجربه‌گر به مراتب بالاتری از حقیقت سیر می‌کند و زهد و حریت در او بیشتر می‌شود، نقش ساختارهای فردی کمرنگ‌تر و واقع نمایی و همگرایی عرفا در تجارب موازی بیشتر می‌شود. در این موارد در تحلیل ادبیات عرفانی، تحلیل زمینه‌ای را برمی‌گزیند

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

«خرقه دریدن، از روزگار باستان تا خانقاه صوفیّه»

نگین مژگانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 06 تیر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.46571.2555

چکیده

در این پژوهش، سنّت خانقاهی خرقه دریدن با آداب مشابهی در فرهنگ‌های ایران باستان، مسیحیّت، یهودیّت و همچنین برخی رسوم کهن عرب جاهلی، مصری و بین‌النهرینی مقایسه شده‌است. در بخش نخست این مقاله به معرّفی ... بیشتر در این پژوهش، سنّت خانقاهی خرقه دریدن با آداب مشابهی در فرهنگ‌های ایران باستان، مسیحیّت، یهودیّت و همچنین برخی رسوم کهن عرب جاهلی، مصری و بین‌النهرینی مقایسه شده‌است. در بخش نخست این مقاله به معرّفی اجمالی سنّت جامه دریدن در تصوّف اسلامی پرداخته‌‌ و در ادامه با ارائۀ شواهدی نشان داده شده‌است که شباهت قابل ‌توجّهی میان این رسم و سنّت جامه دریدن در دیگر فرهنگ‌ها و مذاهب کهن وجود دارد که از قدمت و گستردگی این رسم باستانی خصوصاً در منطقۀ خاور نزدیک حکایت می‌کند. به طور کلّی در تمام نمونه‌های بازمانده، جامه دریدن بر نوعی حسّ اضطراب شدید دلالت دارد. در نمونه‌های کهن‌تر، مرگ عزیزان و ترس از عواقب هولناک گناهان کبیره‌ای چون کفرگویی اصلی‌ترین محرّک‌های این رفتار خاص‌اند. این معانی در ادبیّات یهودی، مسیحی و اسلامی نمونه‌های فراوانی دارند و همچنین به فرهنگ تصوّف اسلامی نیز راه یافته‌اند. علاوه بر این‌ها، تصوّف اسلامی این رسم کهن را بازتفسیر و با افزودن معانی تازه‌ای متناسب با چهارچوب‌های مفهومی خود به سنّت باستانی جامه دریدن، آن را به رسمی خانقاهی بدل کرده‌است. در پایان این نوشته، پس از تحلیل نمونه‌های متعدّد از این رفتار سمبولیک در طول تاریخ، به نخستین ریشه‌ها و فرآیند شکل‌گیری آن پرداخته می‌شود و دو فرضیّه در رابطه با سرمنشأهای این رسم کهن مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل نشانه‌شناختی و کارکردهای «خواب و واقعه» در صفوة الصفا ابن‌بزاز اردبیلی

مولود جوانمرد؛ حسین فقیهی؛ محبوبه مباشری؛ سید سلمان صفوی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 مرداد 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47230.2574

چکیده

این مقاله تحلیل واقعهٔ عرفانی در کتاب صفوه الصفا اثر ابن‌بزاز اردبیلی پیرامون احوالات شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی با روش نشان‌شناسی امبرتو اکو است. معنی‌شناسی واقعه سابقه‌ای طولانی دارد اما نشانه‌شناسی ... بیشتر این مقاله تحلیل واقعهٔ عرفانی در کتاب صفوه الصفا اثر ابن‌بزاز اردبیلی پیرامون احوالات شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی با روش نشان‌شناسی امبرتو اکو است. معنی‌شناسی واقعه سابقه‌ای طولانی دارد اما نشانه‌شناسی آن امری است که تاکنون مغقول مانده است. پس از بیان چهارچوب نظری نشانه‌شناسی، تحلیل نشانه‌شناختی متن نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از نشان‌شناسی برای تحلیل واقعه استفاده کرد و نمونه‌هایی از واقعه‌های بیان‌شده در کتاب صفوه الصفا با این روش تحلیل شده است.دو سؤال اصلی عبارت است از فرآیند تولید نشانه واقعه و تفسیر آن چگونه است؟ و کارکردهای واقعه براساس دیدگاه نشانه‌شناسی کدام است؟ بر این اساس دو هدف اصلی این پژوهش عبارت است از بررسی فرایند تولید و فرایند فهم و تفسیر واقعه و بررسی کارکردهای واقعه.حاصل آنکه از دیدگاه نظریهٔ «تولید نشانه» واقعه را می‌توان به‌مثابه سکه‌ای در نظر گرفت که در یک رو مسیر ارتباطی میان سالک با عالم معناست و در رویی دیگر پیامی که از عالم معنا به سالک می‌رسد. سالک گیرنده پیام است اما قادر به ادراک معنای پیام نیست. او تنها می‌تواند پیام را به نشانه‌های زبانی تبدیل کند. پیر و مراد مفسر واقعه است و اوست که پیام اصلی واقعه را برای سالک آشکار می‌کند. در دیگرسو، واقعه خود نشانه‌ای است که کارکردهایی دارد و از آن جمله می‌توان به تکاپو برای یافتن پیر و کارکردهای تعلیمی اشاره کرد. نشانه‌شناسی علاوه‌بر رمزگشایی از معانی و درونمایهٔ واقعه، توجه را به ساختارها و روابط درون‌متنی واقعه و فرستنده، گیرنده و مفسر واقعه نیز معطوف می‌کند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

«داستان تحول» در کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار میبدی

لیلا پژوهنده؛ مریم سادات دستغیب

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مرداد 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47402.2579

چکیده

در برخی حکایت‌های صوفیانه شاهد تغییر و تحول یکی از شخصیت‌ها هستیم. هرچند انتظار می‌رود در قصه‌ با شخصیت‌های ایستا روبه‌رو شویم در این مورد شخصیت دگرگون می‌شود و - بر خلاف ساختار قصه‌ها به جای وقایع ... بیشتر در برخی حکایت‌های صوفیانه شاهد تغییر و تحول یکی از شخصیت‌ها هستیم. هرچند انتظار می‌رود در قصه‌ با شخصیت‌های ایستا روبه‌رو شویم در این مورد شخصیت دگرگون می‌شود و - بر خلاف ساختار قصه‌ها به جای وقایع داستانی - در مرکز و محورحکایت قرار می‌گیرد. برخی از این تحول‌ها ناگهانی و در اثر کرامت یا معجزه و برخی با سیر منطقی و علّی رخ می‌دهد. در نوبت سوم جلدهای اول تا دهم کشف‌الاسرار و عدةالابرار میبدی (نگارش: حدود سده ششم) 37حکایت از این دست وجود دارد. در این پژوهش این حکایت‌ها را از منظر ساختار، چگونگی و دلایل ایجاد تحول، انواع شخصیت‌، پیرنگ، درون‌مایه، زمان و مکان به شیوه تحلیلی و توصیفی و به کمک جدول‌ و نمودار بررسی کردیم. دست‌آورد پژوهش نمونه‌هایی از حقیقت‌مانندی نسبی، همدلی مخاطب با حکایت، جوانی جامعه تحول‌یافته، حضور کمرنگ زنان در ماجرای تحول، لزوم زمینه و استعداد درونی، تحول در جهت مثبت، نقش اراده و اختیار، ماندگاری تجربه، بازگشت به خداوند به عنوان درون‌مایة کلی حکایات و شگردهایی چون کاربرد پیرنگ پیچیده‌تر و حکایت‌های طولانی‌تر، زاویه دید اول شخص یا ترکیبی، پرداختن به جزییات حالات شخصیت‌ها و فضاسازی را نشان می دهد. بررسی «داستان تحول» یا «رشد و کمال» با روشنی بخشیدن به منظومه فکری نویسنده، مفهوم تحول، سویه‌های ادبی، هنری و روایی و گفتمان غالب روزگار میبدی به دریافت و فهم کاملتر تفسیر می‌انجامد.