ادبیات عرفانی

آیین مانوی آیینی است گنوسی که جزء فرقه های عرفانی به شمار می‌رود. اصل اساسی این آیین، هبوط روح از عالم اعلا که جایگاه حقیقی اوست و گرفتاری آن در عالم ماده است، وظیفه انسان دراین دنیا رها سازی روح علوی ... بیشتر

علمی- پژوهشی

بررسی عرفان خراسان در سدۀ نهم از منظر جنون المجانین

محسن محمدی فشارکی؛ احسان پورابریشم

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 109-152

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1819

چکیده

جنون المجانین تألیف قوام‎الدین سنجانی خوافی (734-820ق) از نگاشته‌های صوفیانۀ اوائل سدۀ نهم هجری است که دربردارندۀ اطلاعات ارزنده‌ای از صوفیان آن روزگار، نحله‌های مذهبی و جریان‌های کلامی و نیز واردات ... بیشتر جنون المجانین تألیف قوام‎الدین سنجانی خوافی (734-820ق) از نگاشته‌های صوفیانۀ اوائل سدۀ نهم هجری است که دربردارندۀ اطلاعات ارزنده‌ای از صوفیان آن روزگار، نحله‌های مذهبی و جریان‌های کلامی و نیز واردات و واقعات مولف است که با بیانی ادبی قلمی شده است. مولف، کوشیده تا مجالس و تأمّلات عرفانی خود را به شیوۀ پرسش و پاسخ، و اغلب به یاری تمثیل و زبان حال به مخاطب تفهیم کند و از این رهگذر به شرح و تأویل آیات، احادیث، اصطلاحات عرفانی و سروده‌ها پرداخته است. قصۀ شکارگاه (چهار برادر) و یا ابیات نخستین از غزل «داد جاروبی به دستم آن نگار...»، از نمونه‌های تأویل عرفانی‌ در محافل صوفیانۀ آن روزگارند که در جنون المجانین بازتاب داشته‌اند. خوافی با شرح مستوفی و نقد عقائد فرق اسلامی و نیز مفاهیم معرفت‌شناختی، بویژه در باب عقل و علم، انواع، حدود و ارتباط آنها با یکدیگر، از صبغۀ صرف عرفانی جنون المجانین کاسته و به دلیل ارادت به مولانا، در واپسین بخش، با ذکر غز‌ل‌هایی از کلیات شمس تبریزی به شیوۀ استقبال طبع‌آزمایی نموده است. جنون المجانین در چهار باب معتقدات، واردات، واقعات و اشعار نگارش یافته است. پژوهش حاضر می‌کوشد تا با نقد و بررسی اقوال و تأملات عرفانی قوام‎الدین خوافی به بازشناسی بخشی از منظومۀ معرفت شناختی این دانشور گمنام راه جسته و جنون المجانین را بر اساس دو نسخۀ نویافتۀ کهن به محک داوری درآورد.

علمی- پژوهشی

تأملی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی

علی قبادی کیا؛ محمد بهنام فر

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 31-74

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1815

چکیده

مثنوی شریف مولوی یکیاز رازآمیزترین آثار عرفانی- ادبی برجای مانده از بشریت است که قرنهاست ذهن، فکر و روح مشتاقان را به خود مشغول ساخته و هنوز کسی نتوانسته است آنچنان که باید به ژرفنایایناقیانوس ... بیشتر مثنوی شریف مولوی یکیاز رازآمیزترین آثار عرفانی- ادبی برجای مانده از بشریت است که قرنهاست ذهن، فکر و روح مشتاقان را به خود مشغول ساخته و هنوز کسی نتوانسته است آنچنان که باید به ژرفنایایناقیانوس بیکران دست یازد . یکی ازاسرار ایناثر گرانقدر، بحث تمامی یا ناتمامیآن در حیات مولاناست. عدهای بر این باورند که کهولت سن، بیماری و رحلت مولانا موجب شد تا مثنوی، خاصه، آخرین قصهی آن؛ یعنی قصهی ذاتالصّور، ناتمام باقی بماند. برخی نیز معتقدند که مولانا سال ها پیش از آن که از دار دنیا برود مثنوی را به پایان رسانده بود و هیچ بحثی را ناتمام باقی نگذاشت . نگارندگان این مقاله، تلاش کردهاند با ذکر شواهد تاریخی محکم و واکاوی حوزهی اندیشگی مولانا و نیز به مدد مثنوی و ذکر مؤلفه های عرفانی و فلسفی، این مسئله را از زوایای گوناگون، مورد بررسی قرار دهند. نتایج این پژوهش، که به شیوهی تحلیل محتوا انجام شدهاست، نشان میدهد که اتمام مثنوی نه تنها درزمان حیات مولانا صورت گرفتهاست، بلکه شخص وی برکتابت و نسخت آن نظارت داشته و نیز قصهی ذات الصّور در آن ناتمام نمانده است؛ زیرا این داستان درواقع سرگذشت سلوک عارفانهی سالکان و معرفتجویانیاست که ماجرای عشقشان با معشوق، نه آغازی دارد و نه فرجامی.

علمی- پژوهشی

گفتمان دیالکتیکی در الهی‌نامۀ عطار

سمیه حاجتی؛ احمد رضی

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 75-108

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1812

چکیده

تحلیل گفتمان و نظریه‌های مطرح در آن در دوره‌های اخیر زمینه و بسترهای مناسبی را برای بررسی ساختارهای متون فراهم کرده است. دیدگاه گفتمان دیالکتیکی پل‌ریکور از جملۀ این آراست که به تحلیل متن در سطحی فراتر ... بیشتر تحلیل گفتمان و نظریه‌های مطرح در آن در دوره‌های اخیر زمینه و بسترهای مناسبی را برای بررسی ساختارهای متون فراهم کرده است. دیدگاه گفتمان دیالکتیکی پل‌ریکور از جملۀ این آراست که به تحلیل متن در سطحی فراتر از زبان و تأکید بر فضاها و زمینه‌های مفهومی شکل‌گرفته در آن توجه دارد. الهی‌نامۀ عطار نیشابوری از آثار کلاسیک ادب فارسی است که ساختار اصلی روایت آن بر محوریت گفتگو بنا شده است لذا قابلیت خوانشی نو از منظر این دیدگاه گفتمانی را داراست. در این پژوهش تلاش شده است با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد گفتمانی، گفتمان‌های شکل‌گرفته در الهی‌نامه شناسایی شوند و در دو سطح 1. ساختاری شامل: فاعل گویا، توزیع واژگانی، وجوه بیانی 2. محتوایی بنیان‌های مفهومی در دوآستانۀ معنایی و محکی، منشأ گفتمان‌ها و شکل‌گیریِ خرده گفتمان سکوت مورد بررسی قرار ‌گیرند تا تحلیل و قرائتی نو از متن متناسب با دیدگاه خوانندۀ معاصر فراهم گردد. بررسی اثر از این منظر نشان می‌دهد که دو گفتمان دنیا‌گرایی و دنیا‌گریزی با مرکزیت خدا و انسان به صورت دیالکتیکی در الهی‌نامه شکل گرفته است. سه عنصر پدرسالاری، حاکمیتی و شناختی به عنوان منشأ قدرت و سلطۀ گفتمان زاهدانۀ پدر قابل شناسایی است که نفوذ، غلبه و سیطرۀ آن را بر هر دو گفتمان افزایش داده است. راه‌کارهای تلفیق و تفکیک دین و دنیا از سوی دو گفتمان پیشنهاد می‌شود و در سطح محکی نیز متناسب با سلطۀ گفتمان پدر مصادیق بیشتری برای شفاف‌سازی و متقاعد کردن فرزندان نسبت به آموزه‌های تعلیمی مطرح شده است.

علمی- پژوهشی

فروریزی تقابل ها و اصالت نگرش نسبی در دستگاه فکری مولوی

نگین بی نظیر

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 153-181

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1818

چکیده

فروریزی تقابل‌ها و اصالت نگرش نسبی در دستگاه فکری مولوی چکیده ساختار نامتعارف و نوآیین مثنوی ایجاب می‌کند که خواننده برای فهم عمیق‌تر و التذاذ هنری بیشتر از کلام مولوی، با الگوهای مأنوس و متعارف ... بیشتر فروریزی تقابل‌ها و اصالت نگرش نسبی در دستگاه فکری مولوی چکیده ساختار نامتعارف و نوآیین مثنوی ایجاب می‌کند که خواننده برای فهم عمیق‌تر و التذاذ هنری بیشتر از کلام مولوی، با الگوهای مأنوس و متعارف زبانی و ذهنی خود با جهان متن مثنوی روبه‌رو نشود. شاکله معنایی مثنوی نیز در خوانش جز‌ء-نگرانه و بدون توجه به بسترهای معنایی و پیوند اندام‌وار پاره‌ها و اجزاء متن، مغفول و پنهان می‌ماند. بر این اساس، پژوهش حاضر با توجه به یکی از رویکردهای معرفتی و هستی‌شناختی مولوی، به تبیین چگونگی و چرایی فروریزی تقابل‌ها و اصالت نگرش نسبی و پیوستاری در مثنوی می‌پردازد. نگرش تقابلی، جریانی ریشه‌دار در تاریخ تفکر بشر است که همه امور و پدیده‌های هستی را در دو قطب مقابل هم طبقه‌بندی می‌کند؛ در ساختار سلسله‌مراتبی و در چینش تقابلی، مفاهیم، ارزش‌ها، ماحصل امور و معانی پدیده‌ها، ایستا و قطعی است و معنای از پیش تعیین‌شده و قطعی، جلوی تکثیر معنا را می‌گیرد. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که با وجود تقابل‌های دوگانه در مثنوی، چگونه مولانا از حصار بسته و تکراری این ساختار فراتر می‌رود. پرهیز از برداشت قطعی و نهایی و پیوستاری/ طیفی دیدن مفاهیم، از اصول زیرساختی تفکر مولانا در سراسر مثنوی است که با عباراتی چون «از موضع»، «جهات مختلف»، «از نظرگه»، «در نسبت»، «نسبت به تو»، «از یک رو» و...، به مخاطب انتقال می‌یابد. این مقاله، با بازخوانی تعدادی از حکایات مثنوی- که با همین اندیشه بنیادی طرح می‌شوند-، نشان می‌دهد که چگونه مفاهیم به شکلی لغزنده و سیال در کلیت مثنوی به یکدیگر می‌پیوندند. همچنین با دقت در طرح چندباره برخی از مفاهیم، این مهم برجسته می‌شود، که در مثنوی هیچ مفهومی یک بار و برای همیشه معنا نمی‌شود، بلکه هر مفهوم بارها ـ هر بار از موضع و زاویه‌ای خاص- طرح می‌گردد تا مخاطب هیچ معنایی را معنای نهایی نداند و منتظر جنبه‌ای دیگر از آن در بیتی، حکایتی یا دفتری دیگر باشد. پازل معنای مثنوی در همین امتدادها، تکرارها و ارتباط‌ها به شیوه خاص خود شکل می‌گیرد و حوزه‌های معنایی مثنوی در پیوندی سلبی، ایجابی، تکمیلی، تداومی و تناقضی با هم، هر لحظه افق و چشم‌اندازی دیگر پیش چشم مخاطب ترسیم می‌کند. کلیدواژه: تقابل‌های دوگانه – نگرش نسبی – تکثر معنا – مولوی – مثنوی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ*

علمی- پژوهشی

موانع و آثار سیرانفسی انسان در بینش عرفانی مولانا (با تاکید بر مثنوی)

مریم احمدپور مبارکه؛ علیرضا خواجه گیر

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 181-208

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1814

چکیده

عرفان انفسی و توجه به سیر درونی انسان برای وصال به حقیقت در تعالیم مولانا از برجستگی خاصی برخوردار است . تاکید مولانا در این مسئله هم متاثر از تاکید متون دینی و هم متاثر از تجربه های عرفانی و درونی او بوده ... بیشتر

علمی- پژوهشی

نور سیاه در ادب عرفانی

مهدی زمانی

دوره 6، شماره 10 ، تیر 1393، صفحه 209-239

https://doi.org/10.22051/jml.2015.1813

چکیده

در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مفهوم و کاربردهای تعبیر نور سیاه در ادب عرفانی پرداخته می شود. قلمرو این پژوهش شامل ادبیات عرفانی پارسی و نیز متون عرفانی عربی می شود. در این متون به دو کاربرد ... بیشتر در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مفهوم و کاربردهای تعبیر نور سیاه در ادب عرفانی پرداخته می شود. قلمرو این پژوهش شامل ادبیات عرفانی پارسی و نیز متون عرفانی عربی می شود. در این متون به دو کاربرد متفاوت و شاید متضاد از تعبیر «نور سیاه» بر می‌خوریم: یکی نور ذات الهی و دیگری نور ابلیس. بیشتر موارد کاربرد این تعبیر را در مفاهیمی مرتبط با معنای نخست شاهد هستیم. برای سیاهی یا تاریکی نور ذات دو علت می توان یافت: یکی آن که شدت نور ذات الهی تیرگی دیدگان سالک را در پی دارد و نزدیکی آن نور چشم را دچار گرفتگی ( قبض) می کند و او را در خود فانی می سازد. دیگر آن که سیاهی اشاره به کثرت ها و تعیّن‌هایی باشد که نور ذات را در خود پوشیده و مستور می‌سازد، که در این صورت معنایی نزدیک به تعبیر «پرده های نور» (حجاب های نورانی) خواهد داشت. برخی نور سیاه را بیانگر تجلی صفاتی حق دانسته اند و بعضی آن را اشاره به مرتبه خفی، از مراتب هفت گانه وجود آدمی معرفی نموده اند. هم‌چنین تعبیرات سیاه رویی (سواد الوجه)، شب روشن، شب یلدا، خال سیاه، چشم سیاه و نقطه را می توان از واژگان مرتبط با نور سیاه در ادبیات عرفانی دانست. در نقطه مقابل، عین القضات همدانی نور سیاه را نور شیطان می داند زیرا از دیدگاه وی شیطان مظهر صفات جلال الهی است. برخی برای این کاربرد ریشه‌ای گاهانی یا زروانی در نظر گرفته‌اند که بر اساس نوعی هم‌نشینی نور و ظلمت استوار شده است. این امر تا حدودی به دفاع از نقش وجود شناختی شیطان مربوط می شود و می‌توان در آن به دیده نقد نگاه کرد.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 6، شماره 10، تیر 1393، صفحه 7-239 (بهار و تابستان 1393)

«انسان کامل» درعرفان اسلامی و مقایسه آن با هرمزدبغ درآیین مانوی

چکیده

بررسی عرفان خراسان در سدۀ نهم از منظر جنون المجانین

چکیده

تأملی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی

چکیده

گفتمان دیالکتیکی در الهی‌نامۀ عطار

چکیده

فروریزی تقابل ها و اصالت نگرش نسبی در دستگاه فکری مولوی

چکیده

موانع و آثار سیرانفسی انسان در بینش عرفانی مولانا (با تاکید بر مثنوی)

چکیده

نور سیاه در ادب عرفانی

چکیده