نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

• پارسا یعقوبی جنبه سرایی

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان، کردستان، ایران

چکیده

مثنوی معنوی از جمله متن‌هایی است که مؤلف-راوی آن با به‌کارگیری مداوم فرازبان، سطوحی از حاشیه را همسو با متن به‌وجود آورده است؛ به‌طوری‌که در قیاس با سایر متن‌های کلاسیک فارسی، حاشیه‌پردازی مذکور به‌لحاظ کمیت و کیفیت، متنوع و برجسته است. حاشیه‌پردازی مثنوی عمدتاً به قصد ایضاح سامان یافته است، اما کارکرد «هدایتی-بازدارنده» ای که کنش ایضاح به‌همراه دارد، سبب شده است که مثنوی به‌مثابۀ متنی اقتدارگرا، و تعامل مؤلف-راوی آن با مخاطب یکسویه فرض شود. چنین تلقی‌ای حاصل شتاب‌زدگی در تبیین ساختار و کارکرد حاشیه، نیزکم‌توجهی به عوامل برسازندۀ آن در مثنوی است. در این نوشتار، پس از طبقه‌بندی مصداق‌های حاشیه در مثنوی، وجوه اقتدارگرایی یا اقتدارگریزی منتسب به آن، پشتوانه‌های این وجوه، صورت‌بندی و تفسیر شده است. نتیجه نشان می دهد که سبک ایضاحی مثنوی، خود دو سطح اقتدارگرایانه و اقتدارگریز دارد. در سطح اول، مؤلف-راوی با وجوهی همچون مقدمه‌نویسی، مثل‌گویی، گزارش تولید، تداوم و پایان قصه‌ها، پاسخ به پرسش‌های مقدر، تفسیر نمادها و اصطلاحات، انواع نتیجه‌گیری و غیره که برآمده از جبر آموزشی و نیز نظام تعلیمی مکتب‌خانه‌ای-فقاهتی است، معنا را به شکلی قطعی و یکسویه به دست مخاطب می‌رساند. در سطحی دیگر، با گرایش به انواع گیومه‌ورزی و ارجاع به متن‌ها و کسان، همچنین با تأسی به تلقی «کسب»‌باورانه در مقام پشتوانۀ معرفت‌شناسی فنا که همراه با عاملیت‌گریزی سوژه است، اقتدار مؤلف-راوی را به تعلیق درمی‌آورد. با این وصف، اولاً همۀ حاشیه‌پردازی‌های مثنوی و سبک ایضاحی آن اقتدارگرایانه نیست، ثانیاً آن مقدار هم که هست، لزوماً حاصل معرفت‌شناسی عرفانی نیست.

کلیدواژه‌ها

• مثنوی معنوی
• حاشیه‌پردازی
• سبک ایضاحی
• اقتدارگرایی

عنوان مقاله [English]

The Logic of Digression in Mathnavi: Explanatory Style and the Authority of the Narrator/Author

نویسنده [English]

• Parsa Yaghoobi Janbeh saraei

Associate Professor of Persian Language and Literature, Kurdistan University, Kurdistan, Iran

چکیده [English]

In Rumi’s Mathnavi, the author-narrator has created levels of digression via continuous deployment of meta-language. Compared to other classical Persian texts, Mathnavi’s digressions are outstanding in terms of quantity, quality and variety. Mathnavi's digressions largely serve the purpose of explanation, but the didactic-deterrent function of explanations has led to the assumption that Mathnavi is an authoritarian text and the interaction of its author-narrator with the reader is one-sided. This assumption is the result of a cursory examination of the function of these digressions in Mathnavi as well as a disregard for their constitutive factors. In this descriptive-analytical research, after classifying instances of digression in Mathnavi, their authoritarian or anti-authoritarian aspects were formulated and interpreted. The results show that Mathnavi’s explanatory style enjoys two different authoritarian and anti-authoritarian levels. At the first level, the narrator uses preludes, axioms, reportage of the production, continuation and the ending of the stories, answers to the intended questions, interpretations of the symbols and expressions, conclusions and the like—all derived from the educational determinism and juristic education system of Maktabs—to express the meaning in a definitive and one-sided manner. On another level, via various kinds of quoting and references to different texts and individuals, and by embracing the notion of “acquisition” (kasb) as the epistemological backbone of fana—accompanied with decentralizing subject-agency—the narrator/author suspends his authority. Thus, one can draw two conclusions: first, not all of Mathnavi’s digressions and explanatory style are authoritarian; second, not all of Mathnavi’s authoritarian digressions are the result of mystical epistemology.

کلیدواژه‌ها [English]

• Rumi
• Mathnavi Ma’navi
• Digressions
• Explanatory Style
• Authoritarianism