نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران
چکیده
نوسانات گفتمانی اندیشۀ «رواداری دینی» در دورههای مختلف تصوف تأثیر مستقیم و غیرمستقیم شرایط اجتماعی و سیاسی این دورهها را بر قبض و بسط این رویکرد در آثار صوفیه نشان میدهد. این مقاله در چهارچوب نظریۀ فوکو و با لحاظ ارتباط دوسویه میان استراتژیهای قدرت و ایدئولوژیهای حاکم بر جامعه، اندیشۀ رواداری دینی را نزد صوفیان مسلمان دارای سرشتی گفتمانی و مرتبط با ارادۀ سیاسی حاکمان فرض کرده و آن را در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی دورههای تاریخی بررسی کرده است. مطالعات نشان میدهد که گفتمان رواداری دینی در آثار صوفیه تا پایان قرن ششم علی‌رغم گسترشی که در عصر آلبویه و سلجوقی داشته، همواره به دلیل ماهیت دینی حکومتها (کنترل نهاد سیاست توسط نهاد دین) و هژمونی پایدار گفتمان فقه، کمابیش با چالشهای عقیدتی روبه‌رو بوده است. اما در قرن هفتم روی کار آمدن حاکمان سکولار مغول و سیاست تساهل دینی آنها از یک سو، و حذف متشرعه از عرصۀ قدرت سیاسی از سوی دیگر، زمینۀ گسترش گفتمان رواداری دینی را به نحو مطلوبی برای صوفیه فراهم ساخته است. هدف این مقاله بررسی گفتمان «رواداری دینی» در تصوف اسلامی با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی دورههای تاریخی تا سدۀ هشتم است که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Contraction and Expansion of “Religious Tolerance” Discourse in Islamic Sufism (up to the Eighth Century)
نویسنده [English]
- Hatef Siahkuhian
Asistant Professor Department of Religions and Mysticism, Takestan Branch, Islamic Azad University, Takestan, Iran
چکیده [English]
The discursive fluctuations of the idea of “religious tolerance” in different periods of Sufism show the direct and indirect influence of the social and political conditions of these periods on the contraction and expansion of this approach in Sufi works. This article, via deploying the framework of Foucault's theory and considering the mutual relationship between power strategies and ideologies governing the society, assumes the idea of religious tolerance among Muslim Sufis as having a discursive nature related to the political will of the rulers, and studies that in the context of socio-political transformations of the historical eras. The studies show that the religious tolerance discourse in the Sufi works, until the end of the sixth century, has faced ideological challenges despite its expansion in the Buyid and Seljuk eras, due to the religious nature of the governments (the control of the political institution by the religious institution) and the stable hegemony of the jurisprudence discourse. However, in the seventh century, the rise of secular Mongol rulers and their policy of religious tolerance, on the one hand, and the removal of the religious-law enforcement from the arena of political power, on the other hand, set the ground for the expansion of the discourse of religious tolerance in a favorable way for Sufism. The purpose of this article is to examine the discourse of “religious tolerance” in Islamic Sufism with regard to the political and social developments of the historical periods up to the eighth century. The study has been conducted using a descriptive-analytical method.
کلیدواژه‌ها [English]
- Religious tolerance
- Discourse of Sufism
- Discourse of jurisprudence
- Michel Foucault
ابراهیم، حسن (1964م). تاریخالاسلام السیاسی، قاهره: مکتبه النهضه المصریه.
ابنعربى، محىالدین (1378). ترجمانالاشواق. به تصحیح رینولد آلین نیکلسون، تهران: روزنه.
ابوالمعالی، محمد بن نعمت بن عبیدالله (1376). بیانالادیان، به کوشش محمدتقی دانشپژوه، تهران: ادبی و تاریخی.
احمدوند، عباس و زهرا امیری (1390) «حیات سیاسی و اجتماعی امالمقتدر». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 5، صص131-150.
احمدوند، ولیمحمد (1399). «بررسی رابطه تسامح و قدرت سیاسی در اندیشه صوفیان عصر ایلخانان». رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، شمارۀ چهارم، صص 226ـ201.
اشپولر، برتولد (1351). تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بویل، جی (1379). تاریخ ایران، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، چاپ3، تهران: امیر کبیر.
بیانی، شیرین (1386). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: سمت.
پرگاری، صالح و سید مرتضی حسینی (1389). «تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان»، تاریخ در آئینه پژوهش، شمارۀ 3، صص 29ـ48.
پویا، مریم (1394). تاریخ اسلام در حوزه اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا، تهران: جهاد دانشگاهی.
جوینی، علاءالدین عطاملک (1391). تاریخ جهانگشا، به تصحیح محمد قزوینی، تهران: آگاه.
حلاج، حسین بن منصور (2002م). دیوان الحلاج، به تصحیح محمدباسل عیونالسود، چاپ2، بیروت: دار الکتب العلمیه.
حیدری، مهدی (1392). «تساهل و مدارا در تصوف اسلامی»، ادیان و عرفان، شماره دوم، صص 156-191.
خواندمیر، غیاثالدین(1380). تاریخ حبیبالسیر، به اهتمام محمود دبیرسیاقی، جلد3، چاپ 4، تهران: خیام.
خوشحال، طاهره و عبدالناصر نظریانی (1386). «اثرگذاری تحول اجتماعی و سیاسی قرن پنجم بر رفتار و گفتار ابوسعید ابوالخیر»، پژوهش زبان و ادیبات فارسی، شمارۀ 18، صص 67-45.
دریفوس، هیوبرت و پل رابینو (۱۳۷۹). میشل فوکو، مترجم حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
راوندی، محمدبنعلی (1386). راحة الصدور و آیة السرور، به تصحیح محمد اقبال، چاپ ، تهران: اساطیر.
رشیدالدین، فضلاللّه (۱۳۷۳). جامع التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
رشیدوو، پی، نن (1368). سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
روحانی،کمال و دیگران (1396). «بررسی و مقایسه تساهل و تسامح اسلامی با تولرانس مسیحی»، معرفت ادیان، شماره 4، صص 87-67.
زرینکوب، عبدالحسین (1372). پله پله تا ملاقات خدا، چاپ 5، تهران: انتشارات علمی.
زرینکوب، عبدالحسین (1379). جستجو در تصوف ایران، تهران: امیر کبیر.
زرینکوب، عبدالحسین (1383). «تصوف و عرفان در اسلام»، مجموعه مقالات اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ژاندرون، ژولی سادا (1378). تساهل در تاریخ اندیشه غرب، ترجمه عباس باقری، تهران: نشر نی.
ساندرز، ج .ج (1363). تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، چاپ2، تهران: امیرکبیر.
شبسترى، شیخ محمود (1382). گلشن راز، به تصحیح محمد حماصیان، کرمان: خدمات فرهنگى.
شبسترى، شیخ محمود (1371). مجموعۀ آثار شیخ محمود شبستری، به اهتمام صمد موحد، تهران: طهوری.
شریف، میانمحمد (١٣٦٢). تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصرالله پورجوادی، جلد 2، تهران: نشر دانشگاهی.
شفیعیکدکنی، محمدرضا (۱۳۸۸). نوشته بر دریا: از میراث ابوسعید ابوالخیر، چاپ 3، تهران: سخن.
شیرانی، محمد و ناصر جدیدی و فیضالله بوشاسبگوشه (1396). «بررسی تاریخی نقش اجتماعی سیاسی ابوسعید ابوالخیر در خراسان عصر غزنوی و سلجوقی»، تاریخ اسلام، شمارۀ72، صص318-291.
ضیمران، محمد (۱۳۸۱). میشل فوکو: دانش و قدرت، تهران: هرمس.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عبادی، مهدی (1387). «تأملی در تسامح مذهبی مغولان در ایران»، تاریخ و تمدن اسلامی، شمارة 8، صص 65-80.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1905م). تذکرهالاولیاء، به تصحیح نیکلسون، جلد1و2، لیدن: مطبعه لیدن.
عینالقضاه همدانی (1377). نامهها، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، جلد1و2، تهران: اساطیر.
عینالقضاه همدانی (1373). تمهیدات. به تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عسیران، چاپ4، تهران: منوچهری.
غنی، قاسم (1375). تاریخ تصوف در اسلام، جلد 2، چاپ 2، تهران: زوار.
فتحعلی، محمود (1378). تساهل و تسامح اخلاقی، دینی، سیاسی. قم: طه.
فتوحی، محمود (١٣٩٢). «تعامل مولانا جلالالدین بلخی با نهادهای سیاسی قدرت در قونیه»، زبان و ادبیات فارسی، شمارة ٧٤، صص51-68.
فروزانفر، بدیعالزمان (1367). شرح مثنوى شریف، جلد3، چاپ 1، تهران: زوار.
فلاح، مرتضی (1387). «رواداری، گذشت و بردباری در مثنوی مولوی»، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره 25، صص 112-91.
فولادوند، عزتالله (1376). خرد در سیاست، تهران: طرح نو.
کربن، هانری (١٣٧٥). روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان، ترجمه ع. روحبخشان، تهران: اساطیر.
گروسه، رنه (1353). امپراطوری صحرانوردان، ترجمة عبدالحسین میکده، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
لمبتن، آن کاترین سوینفورد (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، چاپ 2، تهران: نشر نی.
لویزن، لئونارد (1379). شیخ محمود شبستری فراسوی ایمان و کفر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.
مایر، فریتس (1378). ابوسعید ابوالخیر از حقیقت تا افسانه، ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ماسینیون، لویی (۱۳۸۳). مصائب حلاج، ترجمۀ سید ضیاءالدین دهشیری، تهران: جامی.
محمد بن منور (1366). اسرارالتوحید، با مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ 1، تهران: آگاه.
محمدی، رمضان و محمدباقر خزائیلی (1398). «جمعیت اخوانالصفا و اندیشه رواداری اسلامی»، پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، شمارۀ ٢٥، صص 125-137.
مصاحب، غلامحسین (1381). دائرهالمعارف فارسی، تهران: امیرکبیر.
ملویل، چارلز (1394). «سال فیل؛ رقابت مملوکان و مغولان در حجاز، در زمان حکومت ابوسعید»، ترجمۀ کورش صالحی و لیلا عزیزیان، خردنامه، شمارۀ 14. صص 129-148.
مفتخری، حسین و محمدرضا بارانی و ناصر انطیقهچی (1391). «مدارای دینی و مذهبی در عصر آل بویه»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 6، صص79-100.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
مولوی بلخی، جلالالدین محمد (1375). مثنوی معنوی، بهتصحیح نیکلسون، تهران: ناهید.
مولوی بلخی، جلالالدین محمد (1386). فیه ما فیه، به تصحیح بدیعالزمان فروزانفر، تهران: نگاه.
مینوی، مجتبى (1363). احوال و اقوال خرقانى، چاپ 3، تهران: طهوری.
نسفی، عزیزالدین (1379). بیان التنزیل، به تصحیح سید علىاصغر میر باقرىفرد، تهران: آثار و مفاخر فرهنگى.
نسفی، عزیزالدین (1386). الإنسان الکامل، به تصحیح ماریژان موله و مقدمه دهشیری، تهران: طهوری.
نسفی، عزیزالدین (1386). کشفالحقایق، به اهتمام احمد مهدوی دامغانی، تهران: علمی و فرهنگی.
نصر اصفهانی، محمدرضا (1383). «وحدت ادیان و کثرتگرایی از نظر حافظ و ابنفارض»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان، شمارۀ 45، صص 109- 144.
نیکدار اصل، محمدحسین (1388). «تساهل و تسامح در دیوان حافظ»، بوستان ادب، شماره 2، صص206-179.
نیکوبخت، ناصر (1383). «عرفان اسلامی، مکتب تسامح و تساهل»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (باهنر کرمان)، شماره 16، صص 239-217.
Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English (1998). Oxford University Press.
Roux, Jean-Paul (1986). “La tolérance religieuse dans les Empires turco-mongols”, Revue de l'histoire des religions, pp. 131-168.
Abul Ma'ali, M. (1997). Bayan ul-Adyan. Edited by M. Daneshpazhooh. Tehran: Adabi wa Tarikhi.
Ahmadvand, A. and Z. Amiri (2011) "Political and social life of Umm al-Maqtadar". History of Islamic Culture and Civilization. No. 5. pp. 131-150.
Ahmadvand, W-M. (1399). "Investigation of the relationship between tolerance and political power in the thought of the Sufis of the Ilkhanate era". Political and International Approaches, No. 4, pp. 226-201.
Ain al-Qudzah Hamdani (1998). Letters. Edited by A. Manzavi and A. Asiran. C1 and 2. Tehran: Asatir.
Ain al-Qudzah Hamdani (1973). Tamhidat. Edited by A. Osayran. Ch4. Tehran: Manochehri.
Attar Nishaburi, F. (1905). Tazkira-al-awlia. Nicholson's correction. C. 1 and 2. Leiden: Leiden Press.
Bayani, Sh. (2007). Mongols and patriarchal rule in Iran. Tehran: Side.
Boyle, J. (2000). The history of Iran, from the arrival of the Seljuks to the collapse of the Ilkhanate. Translated by H. Anoushe. Tehran: Amir Kabir.
Carbin, H. (2000). The relationship between the wisdom of illumination and the philosophy of ancient Iran. Translated by A. Roohbakhshan. Tehran: Asatir.
Dreyfus, H. and P. Rabino (2000). Michel Foucault. Translated by H. Bashiriyeh. Tehran: Ney Publishing.
Ebadi, M. (1982). "Reflection on religious tolerance of Mongols in Iran". Islamic history and civilization. No 8. pp. 65-80.
Ebrahim, H. (1964). Political history of Islam. Cairo: Maktaba al-Nahdha al-Misriyyah.
Fallah, M. (2007). "Tolerance, Forgiveness and Tolerance in Maulavi's Masnavi". Semnan University Faculty of Humanities Journal. No. 25. pp. 91-112
Fathali, M. (1978). Moral, religious, political tolerance. Qom: Taha.
Fooladvand, E. (2001). Wisdom in politics. Tehran: New design.
Forozanfar, B. (1988) Commentary on Masnavi Sharif. Vol. 3. Tehran: Zovar.
Fotuhi, M. (2013). "The interaction of Maulana Jalaluddin Balkhi with the political institutions of power in Konya". Persian language and literature. No 74. pp. 51-68.
Ghani, Q. (1975). History of Sufism in Islam. Tehran: Zovar.
Grosse, R. (1978). The Empire of Sahara Nomads. Translated by A. H. Mikdeh. Tehran: translation and publication of the book.
Hallaj, H. (2002). Hallaj Diwan. Edited by M. Bassel Ayoun Al-Soud. Ch2. Beirut: Dar al-Kutub Al-Alamiya.
Heydari, M. (2012). "Tolerance and Tolerance in Islamic Sufism". Religions and Mysticism. No. 2. pp. 156-191.
Ibn-Arabi, M. (1999). Tarjuman al-Ashwaq. Edited by R. Alain Nicholson. Tehran: Rozaneh.
Jandron, J. (1999). Tolerance in the history of Western thought. Translated by A. Bagheri. Tehran: Ney Publishing.
Jowayni, A. A. (2007). History of Jahanghosha To the correction of Mohammad Qazvini. Tehran: Aghaz.
Khandmir, Gh. (2001). History of Habib Al-Sir. To the attention of Mahmoud Debirsiaghi. Tehran: Khayyam.
Khoshhal, T. and A. Nazariani (2007). "The influence of the social and political transformation of the fifth century on the behavior and speech of Abu Saeed Abul Khair". Persian language and literature research. No. 18. pp. 45-67.
Lambton, A-S. (2003). Continuity and evolution in the middle history of Iran. Translated by Y. Azhend. Tehran: No publication.
Levisen, L. (2000). Sheikh Mahmoud Shabastri beyond faith and disbelief. Translated by M. Kivani. Centeral Tehran.
Maghadsi, M. (1995). Creation and history. Translated by M. R. Shafiei Kodkani. Tehran: Aghaz.
Massinon, L. (2004). The sufferings of Hallaj. Translated by S. Z. Deshiri. Tehran: Jami.
Mayer, F. (2004). Abu Saeed Abul Khair from truth to legend. Translated by M. A. Baybordi. Tehran: Academic Publishing Center.
Melville, Ch. (2014). "The Year of the Elephant; The rivalry between the Mamluks and the Mongols in Hejaz. during the rule of Abu Said. Translated by K. Salehi and L. Azizian. Kherad-nameh. No. 14. pp. 129-148.
Minowi, M. (1984). Kharqani's condition and words. Vol. 3. Tehran: Tahuri.
Mohammadi, R. and M- B. Khazaili (2018). "Akhwan al-Safa community and the idea of Islamic tolerance". Historical studies of Iran and Islam. No 25. pp. 125-137.
Molavi Balkhi, J- M. (1996). Masnavi. Nicholson's correction. Tehran: Nahid.
Molavi Balkhi, J- M .(2007). Fie Ma Fie. Corrected by B. Forozanfar. Tehran: Negah.
Muftakhari, H. M-R. Barani, and N. Antiqeh-chi (2011). "Religious and religious tolerance in Al-Buye era". The history of Islamic culture and civilization. No. 6. pp. 79-100.
Muhammad bin Muawwar (1987). Asrar al-Tawheed. Edited by M. R. Shafiei Kodkani. Tehran: Aghaz.
Musaheb, Gh. (2002). Persian encyclopedia. Tehran: Amir Kabir.
Nasfi, A. (2000). Bayan al-Tanzil. Edited by S. A. A. Mir Bagheri Fard. Tehran: Cultural Works and Mahakher.
Nasfi, A. (2007). Al-insan- al-Kamil. Edited by Marijan Moule and introduction by Deshiri. Tehran: Tahuri.
Nasfi, A. (2007). Kashf al-Haqaiqa. by Ahmad Mahdavi Damghani. Tehran: Scientific and Cultural.
Nasr Esfahani, M. (2004). "Religious unity and pluralism according to Hafez and Ibn Faraz". Isfahan University Faculty of Literature magazine. No. 45. pp. 109-144.
Nikdar-e- asl, M-H. (2009). "Tolerance and Tolerance in Hafez's Court". Boostan Adab. No. 2. pp. 179-206.
Nikoobakht, N. (2004). "Islamic mysticism, the school of tolerance and tolerance". Journal of Faculty of Literature and Human Sciences (Bahonar Kerman). No 16. pp. 217-239.
Pargari, S. and S- M. Hosseini (2010). "Sufism and its social consequences in the Seljuk period". History in the mirror of research. No 3. pp. 29-48.
Pooya, M. (2015). History of Islam in the Indian Ocean and Southeast Asia. Tehran: Academic Jihad.
Rashidov, P. (1989). The fall of Baghdad and the rule of the Mongols in Iraq. Translated by A. Azad. Mashhad: Astan Quds Razavi.
Rashiduddin, F. (1996). Jame al-Tawarikh. Edited by M. Roshan and M. Mousavi. Tehran: Alborz.
Ravandi, M. (2007). Rahat al-Sudor and Ayat al-Suror. Edited by M. Iqbal. Tehran: Asatir.
Rouhani, K. and others (2016). "Examination and comparison of Islamic tolerance and tolerance with Christian tolerance". Marafet Adyan. No. 4. pp. 67-87.
Saunders, J.J (1984). History of Mongol conquests. Translated by A. Hadat. Ch2. Tehran: Amir Kabir.
Shabestri, M. (2003). Gulshan Raz. Corrected by M. Hamasian. Kerman: Cultural services.
Shabestri, M. (1992). The collection of Sheikh Mahmoud Shabastri's works. Due to the efforts of Samad Mowahed. Tehran: Tahoori.
Shafii-Kadkani, M. (2009). Written on the sea: from the legacy of Abu Saeed Abul Khair. Tehran: Sokhan.
Sharif, M- M. (1983). History of philosophy in Islam. Translated by N. Pour-Javadi. Tehran: University Press.
Shirani, M. and N. Jadidi and F. Bushasb Gosheh (2016). "Historical study of the social and political role of Abu Saeed Abul Khair in Ghaznavid and Seljuk era Khorasan". History of Islam. No. 72. pp. 318-291.
Spuler, B. (1972). Mongol history in Iran. Translated by M. Mir Aftab. Tehran: Book Translation and Publishing Company.
Tabari, M. (1997). Tabari. Translated by A. Payandeh. Tehran: Asatir.
Torabi Faresani, S. and A. Bahadori (2010). "Religious policy of Mongols and Ilkhans in Iran". Moscow. No. 18. pp. 105-125.
Zarin Koob, A. (1993). Step by step until meeting God. Tehran: Scientific Publications.
Zarin Koob, A. (1986). Search in Iranian Sufism. Tehran: Amir Kabir.
Zarin Koob, A. (2004). "Sufism and mysticism in Islam". Collection of articles on Islam; Historical and cultural research. Under the supervision of Kazem Mousavi Bojnarudi. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
Zeimaran, M. (2002). Michel Foucault: Knowledge and Power. Tehran: Hermes.
)