ادبیات عرفانی

علمی- پژوهشی

اباحت سماع به روایت ابن‌قیسرانی و غزالی

حبیب الله عباسی؛ زهرا نمازی

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43194.2448

چکیده

جستار پیش‌رو بر آن است که نقش ابن‌ قیسرانی را در دفاع از تصوف و تثبیت جایگاه آن از رهگذر سماع تبیین کند. با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی ابتدا گزارشی مختصر از دو روایت ابن قیسرانی در صفوة التصوف و کتاب ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی مفهوم وحی و شهادت در شعر و کلام نوروز سورانی( متون مقدس گوران) براساس روش‌ پدیدارشناسیِ هرمنوتیکِ پُل ریکور

سعید ولدبیگی؛ محمد کاظم یوسف پور؛ علیرضا نیکویی

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43660.2465

چکیده

پدیدارشناسی هرمنوتیک با ورود به حوزۀ مطالعات دینی، اقتدارِ متونِ مقدس را به‌عنوان یک راهنمای هنجاری با الگوهای مشخص و تعریف‌شده در پرانتز قرار ‌می‌دهد. این تعلیق، عرصۀ ارجاعِ شاعرانۀ غیرتوصیفی را ... بیشتر پدیدارشناسی هرمنوتیک با ورود به حوزۀ مطالعات دینی، اقتدارِ متونِ مقدس را به‌عنوان یک راهنمای هنجاری با الگوهای مشخص و تعریف‌شده در پرانتز قرار ‌می‌دهد. این تعلیق، عرصۀ ارجاعِ شاعرانۀ غیرتوصیفی را به جهان می‌گشاید. رویدادهای بازگو شده درکتاب مقدس به‌عنوان رویدادهای تاریخی، اکنون از وجود متنی برخوردارند که از منشاءِ پیشینِ خود فاصله گرفته‌اند و معانی‌ ِکنونی‌شان محصول ثبتِ آنها در شبکه‌ای از متون است که به‌طورمتناوب یکدیگر را در یک کلِ بینامتنی حمایت و جابه‌جا می‌کنند؛ براین‌اساس کتابِ مقدس قبل از هرچیز گفتمانی است که نظریۀ کلیِ متن آن ‌را به عنوان حلقه‌ای در یک زنجیرۀ ارتباطی می‌فهمد. پُل ریکور در تدوین قوسِ هرمنوتیکی خود با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی (نقد ادبی) گذار از اولین تفسیرِ سطحی و متعصبانه را به خوانشی عمیق ممکن ‌می‌سازد که در برابر رویارویی با عینیت ایستاده است. در این مقاله با توجه به دیدگاه‌های ریکور به بررسی مفاهیمِ «وحی و شهادت (گواهی)» در متونِ مقدسِ گوران می‌پردازیم؛ و سپس با تحلیل شعر و کلامِ مقدس «نوروز سورانی» در این زمینه، سعی در نشان دادن الگوی عینی این مفاهیم در متون مقدسِ گوران (یارسان) داریم. این تعلیق سبب می‌شود تا وحی با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد گفتمان‌ها و درعین‌حال از طریق روابط متقابل آنها درک شود. پدیدارشناسی هرمنوتیک پُل ریکور با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی موجب می‌شود تا کتاب مقدس از تفسیرهای ذهنی‌سازِ وابسته به فرهنگ و نیز از تفسیرهای بنیادگرایانه‌ رها شود و کماکان در جهان مدرن امروز مورداستناد و استفاده‌ قرار بگیرد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل روابط بینامتنی ملفوظات شبه‌قاره و مجالس(مطالعۀ موردی مجالس سبعه و فوایدالفؤاد)

زهره مهدوی؛ محمد تقوی؛ منصور معتمدی

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42583.2428

چکیده

در قرن هفتم و هشتم هجری قمری آثـار فراوانـی در شبه قاره( هند و پاکستان ) با نام «ملفوظات» در حوزۀ ادبیات عرفانی نگارش یافت. وجود برخی اشتراکات میان این متون و مجالس این سؤال را به ذهن متبادر می کند ... بیشتر در قرن هفتم و هشتم هجری قمری آثـار فراوانـی در شبه قاره( هند و پاکستان ) با نام «ملفوظات» در حوزۀ ادبیات عرفانی نگارش یافت. وجود برخی اشتراکات میان این متون و مجالس این سؤال را به ذهن متبادر می کند که آیا ملفوظات به تقلید یا تحت تأثیر مجالس نگارش یافته اند یا آثاری متفاوت هستند؟ مجالس سبعه (629-621 یا 642-637.ق) اثر مولوی و فوایدالفؤاد( 722-703.ق) اثر خواجه نظام الدین اولیا نمونه های شناخته شده ای از مجالس و ملفوظات هستند که در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی آنها و ویژگی های مشابه و متمایز هر یک می پردازیم. این مقایسه با توجه به نظریۀ بینامتنیّت انجام می شود.فوایدالفؤاد از منظر پیرامتنیّت تنها در نحوۀ تقسیم‌بندی نشست‌ها و نداشتن عناوین داخلی با مجالس سبعه مشترک است. از لحاظ سرمتنیّت تعلّق دو اثر به گونۀ ادبی خاص باعث وجود برخی ویژگی‌های ساختاری و محتوایی مشترک در دو متن گردیده است. از حیث ارتباط بیش‌متنی با توجه به وجود اسناد تاریخی، برگرفتگی غیر‌مستقیم فوایدالفؤاد از مجالس سبعه محتمل است و گشتارهای انگیزه‌ای وکیفی در فوایدالفؤاد مشاهده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که تأثیرپذیری فوایدالفؤاد از مجالس سبعه جنبۀ تقلیدی ندارد و با توجه به مشابهت ها، این اثر و احتمالا سایر ملفوظات برداشتی آزاد و غیر مستقیم از مجالس سبعه و سایر مجالس است.کلید واژه ها: مجالس سبعه، فوایدالفؤاد، ترامتنیّت، ادبیات عرفانی. ژنت.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل و مقایسة مجالس سبعه و مکاتیب ‌براساس فرانقش‌اندیشگانی‌در دستور نظام‌مند نقش‌گرای هلیدی

پروین گلی زاده؛ زهره سادات ناصری؛ خدیجه احمدی انجیرکی

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43628.2462

چکیده

در دستور نظام‌مند نقش‌گرای هلیدی، زبان درسه فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در این پژوهش دو اثر منثور مولوی، مجالس سبعه و مکاتیب، با روش توصیفی- تحلیلی براساس فرانقش اندیشگانی ... بیشتر در دستور نظام‌مند نقش‌گرای هلیدی، زبان درسه فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در این پژوهش دو اثر منثور مولوی، مجالس سبعه و مکاتیب، با روش توصیفی- تحلیلی براساس فرانقش اندیشگانی بررسی شده‌اند. با توجه به این‌که مکاتیب نگارش خود مولوی است، درمتون نوشتاری جای دارد و مجالس سبعه که سخنان مولوی است، توسط شاگردانش به نگارش درآمده است و دراصطلاح آن را "گفتار نوشت" می‌نامند. در این پژوهش این دو اثر را از منظر فرانقش اندیشگانی مورد تحلیل و مقایسه قرار می‌دهیم تا دریابیم چه تفاوتی بین گونه‌های نوشتاری وگفتار نوشت وجود دارد و ویژگی‌های زبانی چگونه بر این دو اثر تأثیر گذاشته‌اند. از این رو فرایندها، مشارکان و عناصر پیرامونی این دو اثر بررسی شده‌اند تا میزان گذرایی نوشته‌ها مشخص شود. نتایج به دست آمده بیانگر این است که در مجالس سبعه فرایند مادی و در مکاتیب فرایند رابطه‌ای بسامد بیشتری دارند. از طرف دیگر، از عناصر پیرامونی نه‌گانه، عنصر مکان در هر دو اثر بسامد بالایی دارد. با توجه به این که فرایند مادی، عامل بالا برندة گذرایی و فرایند رابطه‌ای عامل پایین آورندة گذرایی متن است، گذرایی پایین مکاتیب به خاطر وجود بسامد بالای عناصر پیرامونی تا حدودی جبران شده است تا نوشته به هدف خود که تعلیم اخلاق و انسانیت است، برسد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

روایتی دیگر از تحول شخصیت و شعر سنایی

سید مهدی زرقانی؛ امیر محمد اردمه

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43545.2459

چکیده

چکیده مسألة ما در این مقاله بازخوانی تحول شعر و شخصیت سنایی است. این تحقیق با تمرکز بر تحلیل محتوای قصاید سنایی و بررسی سیر تاریخی و ممدوحان آن‌ها مسیر تحول سنایی را بررسی می‌کند. مقاله نشان می‌دهد که ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- ترویجی

مبارزه با نفس در نقل‌قول‌های مستقیم ابوسعید ابی‌الخیر در اسرارالتوحید

فاطمه رضایی؛ نسرین فقیه ملک مرزبان

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.40514.2346

چکیده

یکی از مباحثی که در تعالیم دینی و قرآنی و آیات و روایات ما همواره مورد توجه قرار گرفته و به تبع آن به متون ادبی و عرفانی ما نیز راه یافته است، بحث مبارزه با نفس است. از سوی دیگر، بررسی نقلقولهای مستقیم ... بیشتر یکی از مباحثی که در تعالیم دینی و قرآنی و آیات و روایات ما همواره مورد توجه قرار گرفته و به تبع آن به متون ادبی و عرفانی ما نیز راه یافته است، بحث مبارزه با نفس است. از سوی دیگر، بررسی نقلقولهای مستقیم (DS) یکی از راههای بازنمایی گفتار و اندیشه است. کتاب اسرارالتوحید که موضوع آن احوال و اقوال ابوسعید ابوالخیر عارف نامی قرن چهارم و پنجم (357-440) است و به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن منور، به رشتۀ تحریر درآمده، دربردارندۀ احوالات و سخنانی است که یا از زبان خود ابوسعید نقل شده یا دیگران دربارۀ وی گفته‌اند و شامل مباحث مهمی در تصوّف است. در این پژوهش بر آنیم تا با استفاده از منابع کتابخانهای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، بر مبنای نقل قول‌هایی که به‌صورت مستقیم از ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید از زبان محمدبن منوّر نقل شده است، به بررسی فضای دیالوگی (بافت فیزیکی) و ساخت نحوی و برنامۀ راهبردی این نقلقولها بپردازیم تا بر اساس آن به تحلیل نظام فکری ابوسعید دربارۀ مبارزه با نفس دست یابیم. نتایج حاصل از تحقیق نشاندهندۀ این نکته است که برخلاف برخی هنجارگریزیهای ایدئولوژیکی که ظاهراً در رفتار ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید دربارۀ مباحثی چون حج، سماع، زهد و ساده‌زیستی وجود دارد، در باب مبارزه با نفس، نه‌تنها هنجارشکنی ندارد بلکه کاملاً همسو با تعالیم دینی و قرآنی و اعتقادات فقها و متشرّعین است.

مشاهده مقاله

بازنمایی و تحلیل ساختارهای مردم گرایی در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

سیدمحمد ساعدی؛ مسعود خردمندپور؛ عبدالله مقامیان زاده؛ امیرمحمد اردشیرزاده

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، ، صفحه 9-39

https://doi.org/10.22051/jml.2021.35704.2191

چکیده

ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین ... بیشتر ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین نظریه پرداز آن است، چنین نگرشی نمود دارد. او با توجه ویژه به انسان سالم، نظریۀ خودشکوفایی را ارائه کرده است. یکی از ویژگی هایی که مزلو برای افراد خودشکوفا برشمرده، «ساختار مَنِشی مردمگرا» است. هدف پژوهش حاضر که با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، بررسی و تحلیل ساختارهای مردمگرا در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد به نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو است. نتایج پژوهش نشان میدهد که پیر میهنه در ارتباطگیری با مردم، فارغ از پیش انگاره های معمول عمل میکرده و مفاهیم بنیادین انسانی را به‌عنوان ممیزۀ میان افراد شکوفا و رشدنیافته درنظر میگرفته است. او با خودآگاهی نسبت به محدودیت های علمی و شناختی، مصاحبت با نخبگان علمی، دینی و سیاسی را برگزیده بود که این امر در تقویت شخصیت معنوی و پایگاه اجتماعیاش مؤثر بوده است. همچنین تبیین نظام ارزش گذاری جدید مبتنی بر مسائل معرفتی و غیرظاهری از سوی شیخ، موجب گرایش مردم به مجالس وعظ و تذکیر وی شده بود. اصلی ترین ویژگی در مناسبات بینافردی ابوسعید را می‌توان عدم برتری جویی دانست.

سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)

مدینه پورمحمود؛ منصور معتمدی؛ زهرا اختیاری

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 67-95

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39828.2323

چکیده

اسلام، ایمان و احسان، سه‌گانۀ اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه‌گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می‌دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رؤیت دلالت ... بیشتر

تحلیل محتوایی حکایتِ «گازُر و خر او» در مثنوی

طاهر لاوژه

دوره 15، شماره 32 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 105-131

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41567.2395

چکیده

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا ... بیشتر اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. هدف اصلی این پژوهش، مقایسه دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینه متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی، تحلیل محتوایی، تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی است. این پژوهش با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه، به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله‌ودمنه تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به‌نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نماینده دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبه صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب، توکل، تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویلِ نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گسترده آن، بر فهم اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌کند و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانیِ ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

تحلیل و بررسی میزان اثرپذیری جواهرالاسرار فی زواهر الانوار خوارزمی از منابع اصیل عرفانی منثور

رضا شجری؛ الهام عربشاهی کاشی

دوره 13، شماره 26 ، آبان 1400، ، صفحه 85-120

https://doi.org/10.22051/jml.2021.38104.2276

چکیده

یکی از موضوعهای مهم در حوزۀ مولوی‌پژوهی، نقد و تحلیل شروح مثنوی است. شرح جواهرالاسرار خوارزمی بعد از شرح احمد رومی (720) کهنترین شرح نگاشته‌شده بر مثنوی به زبان فارسی در ایران است که شارحان بسیاری ... بیشتر یکی از موضوعهای مهم در حوزۀ مولوی‌پژوهی، نقد و تحلیل شروح مثنوی است. شرح جواهرالاسرار خوارزمی بعد از شرح احمد رومی (720) کهنترین شرح نگاشته‌شده بر مثنوی به زبان فارسی در ایران است که شارحان بسیاری در دوره‌های بعد از آن تأثیر پذیرفته‌اند. هرچند شارح نتوانسته از شروح دیگر استفاده کند و به احتمال زیاد شرح رومی را نیز در دست نداشته است، اما تأثیر اندیشه‌های عارفان و شاعران بزرگ فارسی و عربی را می‌توان در آن یافت. از‌این‌رو نگارندگان کوشیدهاند با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و نیز اسناد کتابخانه‌ای مشخص کنند که کدام یک از آثار اصیل منثور عرفانی در تکوین ساختار و محتوای شرح جواهر الاسرار تأثیر بیشتری داشته و میزان وامداری این شرح نسبت به آنها چقدر است. نتایج این پژوهش نه‌تنها به شارحان و مثنوی‌پژوهان در درک بهتر معانی و مفاهیم موجود در این شرح کمک می‌کند، بلکه سبب می‌شود با بررسی میزان تأثیرپذیری این شرح از دیگر متون عرفانی منثور مانند مرصادالعباد، تذکرة الاولیا، مشکات الانوار، فصوص الحکم و... از ابتکارات و تازهگوییها یا تقلیدهای این شرح نیز بیشتر آگاه شوند. شایان ذکر است با وجود اهمیت فراوان این شرح و ذکر برخی نکته‌های تازه، نمیتوان عنوان تصنیف یا تألیف را برای آن به‌کار برد؛ زیرا این شرحْ گزارش، تحریر یا گردآوری هنرمندانه از سایر میراث کهن و اصیل منثور عرفانی پیش از خود است که شارح اغلب بدون ذکر سند و گاهی هم با ذکر سند از آنها بهره برده و در تفسیر خود گنجانده است.

مناجات ـ قصه‌های مثنوی

طاهر لاوژه

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 131-152

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39919.2326

چکیده

«مناجات» در مثنوی از یک طرف مفهومی مکاشفه‌ای دارد و از سوی دیگر نقش هنری آن اغلب، توضیح مضامین و تبیین مفاهیم قصه‌های آن است. مولانا به‌منظور بیان نکات عرفانی و در جهت تکمیل دقایق باطنی خویش کاربرد ... بیشتر

علمی- پژوهشی

بررسی ویژگی‌های «انسان این جهانی» در المواقف و المخاطبات عبدالجبار نفّری

رضا عباسی؛ عظیم حمزئیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 بهمن 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42106.2411

چکیده

بدون شک مقولة «انسان‌شناسی» بعد از خداشناسی، مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه، نگاه ویژه و تفسیر خاصّی داشته‌اند. ابو عبدالله نفّری، به عنوان یکی از همین عارفان، گزارش تجارب عرفانی ... بیشتر

علمی- پژوهشی

کهن الگوی عروج و نسبتِ ساختاری معراج نامه و منطق‌الطیر در ادبیات پیشامدرن و عرفان اسلامی

فاطمه نیک نفس ملکشاه؛ رضا فرصتی جویباری؛ حسین پارسایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43585.2461

چکیده

سفرِ نَفس که در اساطیر ملل و ادیان توحیدی از آن به عروج، تشرّف و معراج یاد می‌شود، یک کهن‌الگویِ معطوف به رستگاری است که اسطورۀ هبوط را تبدیل به اسطورۀ بازگشت جاودان می‌کند. ادبیات کلاسیک ایران و عرفان ... بیشتر

علمی- پژوهشی

بررسی واقعهء عرفانی و نماد‌شناسی آن به مثابه تجربه‌ای دینی

احسان پورابریشم

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.44152.2483

چکیده

«واقعه»، حالتی در عرفان اسلامی است که با آداب و شرایطی (خلوت‌گزینی، استغراق در ذکر و...) حاصل می‌شود و سالک با آن به معرفتی تازه می‌رسد و رهیافتی به عالم معنا می‌یابد که جایگاهش را در سیر و سلوک روشن ... بیشتر «واقعه»، حالتی در عرفان اسلامی است که با آداب و شرایطی (خلوت‌گزینی، استغراق در ذکر و...) حاصل می‌شود و سالک با آن به معرفتی تازه می‌رسد و رهیافتی به عالم معنا می‌یابد که جایگاهش را در سیر و سلوک روشن می‌کند. واقعه اغلب در قالب اشکال، انوار، الوان و... پدیدار و با نظر پیر، تأویل و تفسیر می‌شود. پژوهش حاضر پس از تعریف و بررسی مفهوم واقعه و بیان اهمیت ایدئولوژیک آن، به دیدگاه ذات‌گرایان و ساختارگرایان دربارة تجربة دینی می‌پردازد؛ دسته‌بندی شش‌گانة دیویس از تجارب دینی با تاکید بر مانعة‌الجمع نبودن آنها بیان و سپس واقعة عرفانی از منظر تجربه‌ای تفسیری، شبه‌حسّی (با تأکید به واقع‌نمایی و غیروهمی بودن آن) و عرفانی (با مطالعة منظومة سلوک طریقت کبرویه) تبیین می‌شود. سرانجام نظرات کتز دربارة زمینه‌مندی تجربة عرفانی بیان می‌شود. کتز معتقد است که تجربه در خلاء روی نمی‌دهد و حاصل تعامل دو سویة عارف با باورها، سنّت، تجارب دیگر و محیط است. علاوه بر این، حضور اسوه (راهنما) نیز در شکل‌گیری، جهت‌دهی و تأویل تجربة عرفانی اهمیت دارد. این نظریه در حوزة واقعات عرفانی با بررسی آداب و شرایط واقعه، که در چارچوبِ سنّتِ دینیِ معیّن روی می‌دهد و نیز نقش پیر در شکل‌گیری و معنابخشی به آن، بیان می‌شود.در هر بخش از پژوهش حاضر، برای تبیین مباحث مطرحه با ارجاع به منابع و تذکره‌های عرفانی، به ذکر واقعات از مشایخ صوفیه پرداخته می‌شود.

علمی- پژوهشی

شکل شناسی مثنوی‌های تعلیمی و عرفانی بر مبنای سنت‌های ادبی (از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری)

رحمان مشتاق مهر؛ یدالله نصراللهی؛ علی حاجی زاده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 17 تیر 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43770.2471

چکیده

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تاثیرگذاری بیشتر مباحث ناب‌ تعلیمی و عرفانی خود را درگونه‌های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعری مثنوی است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی ... بیشتر تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تاثیرگذاری بیشتر مباحث ناب‌ تعلیمی و عرفانی خود را درگونه‌های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعری مثنوی است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است. وبزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده است. برای شناخت و احاطة‌ کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق واشتراک آن‌ها بهترین راه، ‎‎پی بردن به فرم وساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعة‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعة‎ درونی این منظومه‌ها، یعنی؛ شکل و فرم حاکم برآنها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن ( دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث وبررسی قرار می‌گیرند. هدف ما دراین نوشتار بررسی فرم وشکلِ حاکم برمتن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگاره ای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎می‌کوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقة‎الحقیقه، ‎‎ ‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق ‏الطیر، مصیبت نامه، الهی‌نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصور برای به کارگیری این پیرامتن ها را مورد مطالعه قرارداده و برجستگی‌های منحصر به فرد مثنوی مولانا را به عنوان سر-آمد مثنوی‌ها بیان کنند .

علمی- پژوهشی

مقایسه مفهوم «وحدت» در مثنوی‌های مولانا و بیدل دهلوی بر اساس استعاره‌ها‌ی شناختی

سیده زهرا میرنژاد؛ محمد تقوی؛ مریم صالحی نیا

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 17 تیر 1402

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42685.2431

چکیده

مفهوم وحدت یکی از مفاهیم انتزاعی، مبهم و بنیادی در حوزه‌ی عرفان و فلسفه است و استعاره عمده‌ترین و مهم‌ترین محملی است که شعرای عارف، از جمله بیدل دهلوی و مولانا، برای ملموس کردن مفاهیم انتزاعی عرفانی ... بیشتر

علمی- پژوهشی

جریان‌شناسی پیرنامه‌های خطّۀ خراسان و قومس از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری

مریم رجبی نیا؛ مریم حسینی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.40975.2367

چکیده

از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌است که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات ... بیشتر از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌است که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید، مقامات ژنده‌پیل، مقامات منظوم شیخ جام، رساله در اثبات بزرگی شیخ جام، ذکر قطب السالکین و ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمی جوینی و مرادالمریدین. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی‌ها، تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌های مؤلفین و سیر تحوّل این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه‌نویسی مؤلفین و بیان ویژگی‎‌های آثار، مشخّص شد پیرنامه‌های مربوط به یک پیر و به طور کلّی پیرنامه‌های خطۀ خراسان وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. برخی پیرنامه‌های کهن مانند مقامات قومسانی، کتاب النور یا مقامات خواجه عبدالله انصاری شیوه و ساختار منحصر به‌فردی دارند و دارای شباهت کمتری با پیرنامه‌های متأخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌های فراوان پیرنامه‌های نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحید به این پیرنامۀ کهن احتمال بسیار وجود دارد که پیرنامه‌نویسان متأخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تأثیر پذیرفته باشند. عربی‌گویی و شیوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنری مؤلفین آثاری چون کتاب‌النور، اسرارالتوحید، پیرنامه‌های خرقانی و مرادالمریدین در معرفی شخصیّت والای پیران بیانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش برای این آثار است و سست‌بودن کلام مؤلفین پیرنامه‌های احمد جام و درج کراماتی مادی با اهدافی انتقام‌جویانه نشان می‌دهد هدف این نویسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شیخ احمد جام برای مخاطبان عام است.