ادبیات عرفانی

علمی- پژوهشی

تحلیل تطبیقی الگوی کنشگر در رسائل فارسی سهروردی از منظر گرماس

مجید هوشنگی؛ عارفه حجتی

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 9-43

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41947.2406

چکیده

از رویکردهای مهم در شناخت ساختار روایت، تحلیل آنها براساس نظام تقابلهای دوگانۀ گرماس است. او با بخش‌بندی عناصر کنشگر به سه تقابل دوتایی و تقسیم سهگانۀ پیرفتها می‌کوشید به الگویی فراگیر در تحلیل ... بیشتر

علمی- پژوهشی

تحلیل عناصر واژگانی ترجمان‌الاشواق ابن عربی بر مبنای رویکرد زبان‌شناسی زیست‌‌محیطی

علی صفایی سنگری؛ الهام کارگر

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 45-69

https://doi.org/10.22051/jml.2022.42035.2410

چکیده

زبان‌شناسی زیست‌محیطی از رویکردهای نوین در پژوهش‌های زبان‌شناختی است که از دریچه‌ای جدید به مطالعه دربارۀ ارتباط بین زبان و محیط طبیعی- اجتماعیِ گویشوران آن می‌پردازد. به‌عقیدۀ زبان‌شناسان زیست‌محیطی، ... بیشتر زبان‌شناسی زیست‌محیطی از رویکردهای نوین در پژوهش‌های زبان‌شناختی است که از دریچه‌ای جدید به مطالعه دربارۀ ارتباط بین زبان و محیط طبیعی- اجتماعیِ گویشوران آن می‌پردازد. به‌عقیدۀ زبان‌شناسان زیست‌محیطی، محیط جغرافیایی و شرایط اقلیمی موجب تنوعات زبانی و به تبع آن، تفاوت‌های فکری و فرهنگی در یک محیط می‌شود. ترجمان‌الاشواق سرودۀ محی‌الدین ابن عربی، از اندیشمندان و عارفان برجستۀ عرفان اسلامی، است که ترسیم‌کنندۀ احساسات عاشقانۀ وی نسبت به نَظام، دختر شیخ مکین‌الدین، در سال‌های اقامت شاعر در مکه است. ابن عربی در این اثر، برای بیان حالات خویش و وصف ویژگی‌های معشوقش، از زبانی بهره می‌گیرد که دارای یک‌سری همبسته‌های معنایی متناسب با محیط مکه و شرایط زیست کاربران آن محیط است. ازمنظر زبان‌شناختی، این اثر تصویرگر یک جامعۀ زبانی و شبکۀ واژگانی ویژه است که می‌تواند معرّف گفتمان خاص زیست‌بوم شاعر و معشوق او باشد. در پژوهش حاضر، با روشی توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد زبان‌شناسی زیست‌محیطی، این دایرۀ واژگانی را براساس مؤلفه‌ها و شاخصه‌های جامعۀ زیستی، فکری و فرهنگی ابن عربی دسته‌بندی و تحلیل می‌کنیم. ازجمله نتایج این پژوهش، همبستگی محیط طبیعی با زبان و بالتبع فرهنگ و نحوۀ بینش و جهان‌بینی ابن عربی به‌عنوان یکی از کاربران آن محیط است.

علمی- پژوهشی

تجلّی مضمون عشق در شعر عرفانی معاصر افغانستان با تکیه بر اشعار مجنون شاه کابلی، مستان شاه کابلی و حیدری وجودی

تاج الدین آروین پور؛ مهسا رون؛ سید اسماعیل قافله باشی

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 71-102

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41571.2396

چکیده

پژوهش در ادبیات عرفانی معاصرِ افغانستان از حوزه‌های مغفول است، درحالی‌که در دورۀ معاصر، با وجود مسائل و مشکلات این کشور، ادبیات کم‌وبیش فعال بوده ‌است. در پژوهش حاضر، سه شاعر عارف ـ مستان‌شاه، مجنون‌شاه ... بیشتر پژوهش در ادبیات عرفانی معاصرِ افغانستان از حوزه‌های مغفول است، درحالی‌که در دورۀ معاصر، با وجود مسائل و مشکلات این کشور، ادبیات کم‌وبیش فعال بوده ‌است. در پژوهش حاضر، سه شاعر عارف ـ مستان‌شاه، مجنون‌شاه و حیدری وجودی ـ که در فاصلۀ زمانی صدواند سال اخیر می‌زیسته‌اند، اجمالاً معرفی و موضوعِ آشنا و دیرپای ادب عرفانی یعنی عشق در اشعار آنها واکاوی شده ‌است. این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی، به‌دنبال پاسخ این پرسش‌هاست که اشتراک‌ها و تفاوت‌های اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که پیرو طریقت چِشتیه‌اند با حیدری وجودی که پیرو طریقت نقشبندیه است، در این حوزة مفهومی چیست؟ عشق،‌ به‌مثابه شرط وصول به کمال و معرفت الله، در نظام هستیشناسانۀ طریقت چشتیه و نقشبندیه چه جایگاهی دارد؟ و مباحث مهمی همچون تقابل عشق‌وعقل و نسبت عشق مجازی با حقیقی در اشعار سه شاعر نامبرده چگونه بازتاب یافته ‌است؟ نتایج نشان می دهد هر سه شاعر، به‌گونه‌ای متأثر از وحدت وجود و وحدت شهود، عشق را منشأ جهان هستی و تعریف‌ناپذیر دانسته و آن را عالم وحدت و مقصود غایی سالک معرّفی کرده‌اند که او را از نام‌وننگ فارغ میسازد. در اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که شوروحال عرفانی‌شان تاحدی یادآور حال‌وهوای غزل‌های مولانا جلال‌الدین است و همچنین در اشعار حیدری وجودی که متأثر از دمسازی طولانی وی با مثنوی مولاناست، عشق حقیقی صورت تکاملیافتۀ عشق مجازی دانسته‌ شده و درخصوص تقابل عشق‌وعقل نیز هرسه شاعر عشق را بر عقل برتری داده‌اند.

علمی- پژوهشی

چهره‌‌زایی و چهره‌زدایی در روایت‌های صوفیانه

مریم رامین نیا

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 103-128

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41979.2407

چکیده

روایت‌های صوفیانه به‌مثابه زندگی‌نامۀ دگرنوشت به‌دلیل متغیرهایی چون نوع رابطۀ روایت‌پرداز با سوژۀ ارجاعی، خوانش و مقاصد روایت‌پرداز و میزان تأییدپذیری داده‌های روایت، چهرۀ متنی‌ای برای فرد تولید ... بیشتر روایت‌های صوفیانه به‌مثابه زندگی‌نامۀ دگرنوشت به‌دلیل متغیرهایی چون نوع رابطۀ روایت‌پرداز با سوژۀ ارجاعی، خوانش و مقاصد روایت‌پرداز و میزان تأییدپذیری داده‌های روایت، چهرۀ متنی‌ای برای فرد تولید می‌کند که به‌تمامی نمی‌تواند منطبق با شخصیت واقعی (سوژۀ ارجاعی) صوفیان باشد. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریات پل دومان در مقالۀ «خودزندگی‌نامه به‌مثابه چهره‌زدایی»، گونه‌های چهره‌سازی در روایت‌های صوفیانه را بررسی می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا همۀ شیوه‌های چهره‌سازی در خوانش مخاطب به چهره‌زایی منجر شده است؟ بررسی روایت‌های صوفیانه نشان می‌دهد، چهرۀ صوفیان به شیوۀ کرامت‌سازی، الگوبرداری از چهره‌های دینی و اسطوره‌ای، ترسیم ابژکتیو و وجودشناسانۀ «منِ بی‌قدرشده» برمبنای اصل فنا، سخن گفتن پروسوپوپیایی در گور و نوشته‌های سنگ قبر پردازش می‌شده است. شیوۀ پروسوپوپیایی، ساحتی فراواقعی و متعالی به چهرۀ روبه‌زوال صوفیِ مُرده می‌داده و چهره‌زاینده بوده است. در ترسیم منِ ابژکتیوِ صوفی که براساس آن، خوارداشتِ من(چهره)، عامدانه و آگاهانه صورت می‌گرفت، از شکست چهره، چهره‌ای تازه برای صوفی پدیدار شده است. با وجود این، اغراق در توصیف برخی ویژگی‌های صوفیانه چون بی‌اعتنایی به ظاهر، خلوص و یگانگی در عشق به معبود و عدم اشتغال به غیر که مصادیق آن در خرقۀ شپش‌آلود، دعای منتهی به مرگ فرزند و راندن مریدان و هواداران نمودار می‌شد، نتیجۀ عکس داشته و چهره‌زایی را به چهره‌زدایی بدل کرده است.

علمی- پژوهشی

قبض و بسط گفتمانی اندیشۀ «رواداری دینی» در تصوف اسلامی (تا سده هشتم)

هاتف سیاه کوهیان

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 129-160

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41359.2386

چکیده

نوسانات گفتمانی اندیشۀ «رواداری دینی» در دورههای مختلف تصوف تأثیر مستقیم و غیرمستقیم شرایط اجتماعی و سیاسی این دورهها را بر قبض و بسط این رویکرد در آثار صوفیه نشان میدهد. این مقاله در چهارچوب ... بیشتر نوسانات گفتمانی اندیشۀ «رواداری دینی» در دورههای مختلف تصوف تأثیر مستقیم و غیرمستقیم شرایط اجتماعی و سیاسی این دورهها را بر قبض و بسط این رویکرد در آثار صوفیه نشان میدهد. این مقاله در چهارچوب نظریۀ فوکو و با لحاظ ارتباط دوسویه میان استراتژیهای قدرت و ایدئولوژیهای حاکم بر جامعه، اندیشۀ رواداری دینی را نزد صوفیان مسلمان دارای سرشتی گفتمانی و مرتبط با ارادۀ سیاسی حاکمان فرض کرده و آن را در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی دورههای تاریخی بررسی کرده است. مطالعات نشان می‌دهد که گفتمان رواداری دینی در آثار صوفیه تا پایان قرن ششم علی‌رغم گسترشی که در عصر آلبویه و سلجوقی داشته، همواره به دلیل ماهیت دینی حکومتها (کنترل نهاد سیاست توسط نهاد دین) و هژمونی پایدار گفتمان فقه، کمابیش با چالشهای عقیدتی روبه‌رو بوده است. اما در قرن هفتم روی کار آمدن حاکمان سکولار مغول و سیاست تساهل دینی آنها از یک سو، و حذف متشرعه از عرصۀ قدرت سیاسی از سوی دیگر، زمینۀ گسترش گفتمان رواداری دینی را به نحو مطلوبی برای صوفیه فراهم ساخته است. هدف این مقاله بررسی گفتمان «رواداری دینی» در تصوف اسلامی با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی دورههای تاریخی تا سدۀ هشتم است که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

علمی- پژوهشی

مکتوبی نویافته از قلندران و بحثی مختصر در لوتر قلندری (و ویرایشی تازه از مکتوبات)

فرزام حقیقی

دوره 14، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 161-190

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41734.2400

چکیده

در ایران بسیاری از گروه‌ها،‌ فرقه‌ها و حتی برخی از صاحبان اصناف و حِرف به‌مرور زمان زبانی خاص را ابداع می‌کردند که شناختن جزئیات و حتی درک کلی آن برای دیگران سخت و گاه غیرممکن می‌نمود. قلندران یکی ... بیشتر در ایران بسیاری از گروه‌ها،‌ فرقه‌ها و حتی برخی از صاحبان اصناف و حِرف به‌مرور زمان زبانی خاص را ابداع می‌کردند که شناختن جزئیات و حتی درک کلی آن برای دیگران سخت و گاه غیرممکن می‌نمود. قلندران یکی از مهم‌ترین طبقات اجتماعی در ایران بودند که اندیشه و به تبع آن زبانی خاص خود داشتند و هنوز نشانه‌هایی روشن از آنها در فرهنگ ایران دیده می‌شود. به رغم همة کوشش‌های ارزشمندی که در شناخت قلندران انجام شده است،‌ هنوز بسیاری از نکات پیرامون ایشان نادیده یا ناشناخته باقی مانده است. زبان ساختگی یا لوتر قلندری یکی از موضوعات شایستۀ تأمل است. از میان آثار به‌جای‌مانده از قلندران، نامه‌های آنها به یکدیگر مشحون از واژگان و اصطلاحات خاص این طبقه و نمایانگر شیوۀ سلوک و اندیشیدن آنهاست. مشهور‌ترین این نامه‌ها در کلیّات عبید زاکانی آمده است. برخی از پژوهشگران در انتساب این آثار به عبید تردید کرده‌اند. در کلیّات عبید زاکانی، نسخۀ کتابخانۀ راغب‌پاشا،که پیش‌تر مورد توجه مصححان آثار عبید نبوده است، این دو نامه همراه با نامۀ سومی دیده‌ شده که بسیار به دو نامۀ پیشین شباهت دارد. در نوشتۀ حاضر پس از ذکر پیشینه، متن هر سه نامه را با توجه به دستنویس‌ها، چاپ‌ها، ویژگی‌های سبکی و برخی منابع هم‌ارز بررسی می‌کنیم و می‌کوشیم در ضمنِ ارائۀ نامۀ نویافته، ویرایشی دقیق‌تر از دو نامۀ نخست به‌دست دهیم. درنهایت با درنگ بر بعضی از اصطلاحات و واژه‌ها، صورت صحیح و برخی از وجوه معنایی آن‌ها و خوانش خود را از پاره‌ای عبارات توضیح می‌دهیم.

سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)

مدینه پورمحمود؛ منصور معتمدی؛ زهرا اختیاری

دوره 14، شماره 28 ، فروردین 1401، ، صفحه 67-95

https://doi.org/10.22051/jml.2022.39828.2323

چکیده

اسلام، ایمان و احسان، سه‌گانۀ اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه‌گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می‌دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رؤیت دلالت ... بیشتر

تحلیل ارتباط ترامتنیِ «همایش پرندگان» نوشتة پیتر سیس با منطق‌الطیر عطار

سارا ذبیحی؛ احمد رضی

دوره 12، شماره 22 ، شهریور 1399، ، صفحه 85-115

https://doi.org/10.22051/jml.2021.32838.2092

چکیده

هدف پژوهش حاضر توصیف و تبیین سازوکار ارتباطِ ترامتنیِ کتاب همایش پرندگان نوشتة پیتر سیس با منطق‌الطیر عطار در عرصة جهانی است. براساس اسناد پیرامتنی، این کتاب با اقتباس از منطق‌الطیر برای مخاطب کودک ... بیشتر هدف پژوهش حاضر توصیف و تبیین سازوکار ارتباطِ ترامتنیِ کتاب همایش پرندگان نوشتة پیتر سیس با منطق‌الطیر عطار در عرصة جهانی است. براساس اسناد پیرامتنی، این کتاب با اقتباس از منطق‌الطیر برای مخاطب کودک و نوجوان در قالب داستان منثور بازآفریده شده است. این پژوهش با رویکرد بینامتنی به توصیف ارتباط ترامتنی همایش پرندگان با منطق‌الطیر و تبیین وجوه ارتباطات پنجگانۀ بین آن‌ها و ارزیابی ظرفیت الگوی ترامتنیت ژنت می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد داستان همایش پرندگان با منطق‌الطیر در ارتباطاتِ بینامتنی از نوع صریح و ضمنی، بیش‌متنیِ همان‌گونه و تراگونه و فرامتنیِ تأییدی و تشریحی بنابر اقتضای مخاطب خود اشتراک دارد و از منظر روابط بیش‌متنیِ تراگونه و سرمتنی، تفاوت‌هایی ازجمله کاهش حجم، تغییر قالب و فروکاست بُعد عرفانی به حماسی- تعلیمی را شامل می‌شود. پیرامتن‌های درون و برون، میزان وفاداری داستان همایش پرندگان را به اثرِ اصلی نشان می‌دهد. واکاوی ظرفیت الگوی ژنت، علاوه بر نمایشِ کارکرد آن، معضلاتی چون کمرنگی نقش خواننده، دریافت و واکنش فعال او، عدم استقلال متن و نبودِ نظامِ ارزیابی ساختاری از نوعِ دور هرمنوتیکی در منتها و غایتِ پرداخت این بوطیقای باز را نشان می‌دهد.

نقد و تحلیل الگوی تفسیری هاروت و ماروت در داستان شیخ صنعان با تکیه بر نظریۀ بیش‌متنیت ژرار ژنت

زینب رضاپور

دوره 11، شماره 21 ، دی 1398، ، صفحه 177-203

https://doi.org/10.22051/jml.2020.31238.1942

چکیده

حکایت شیخ صنعان از جمله داستان‌هایی است که محققان بسیاری در باب مأخذ آن اظهارنظر کرده و منابع مختلفی را برای آن برشمرده‌اند. آنچه در این پژوهش‌ها مورد توجه قرار نگرفته، روایت تفسیری هاروت و ماروت است. ... بیشتر

بازنمایی و تحلیل ساختارهای مردم گرایی در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

سیدمحمد ساعدی؛ مسعود خردمندپور؛ عبدالله مقامیان زاده؛ امیرمحمد اردشیرزاده

دوره 13، شماره 24 ، اردیبهشت 1400، ، صفحه 9-39

https://doi.org/10.22051/jml.2021.35704.2191

چکیده

ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین ... بیشتر ابوسعید ابوالخیر در گفتار، منش و اندیشه به انسان و دغدغه های او توجه ویژه ای داشته و نظام عرفانی خود را بر این اساس انسجام بخشیده است. در مکتب روانشناسی انسان گرا که آبراهام مزلو برجسته ترین نظریه پرداز آن است، چنین نگرشی نمود دارد. او با توجه ویژه به انسان سالم، نظریۀ خودشکوفایی را ارائه کرده است. یکی از ویژگی هایی که مزلو برای افراد خودشکوفا برشمرده، «ساختار مَنِشی مردمگرا» است. هدف پژوهش حاضر که با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، بررسی و تحلیل ساختارهای مردمگرا در سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد به نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو است. نتایج پژوهش نشان میدهد که پیر میهنه در ارتباطگیری با مردم، فارغ از پیش انگاره های معمول عمل میکرده و مفاهیم بنیادین انسانی را به‌عنوان ممیزۀ میان افراد شکوفا و رشدنیافته درنظر میگرفته است. او با خودآگاهی نسبت به محدودیت های علمی و شناختی، مصاحبت با نخبگان علمی، دینی و سیاسی را برگزیده بود که این امر در تقویت شخصیت معنوی و پایگاه اجتماعیاش مؤثر بوده است. همچنین تبیین نظام ارزش گذاری جدید مبتنی بر مسائل معرفتی و غیرظاهری از سوی شیخ، موجب گرایش مردم به مجالس وعظ و تذکیر وی شده بود. اصلی ترین ویژگی در مناسبات بینافردی ابوسعید را می‌توان عدم برتری جویی دانست.

بررسی کارنامۀ عطارپژوهی در مقالات فارسی از 1300ش تا 1395ش

مرتضی داوری؛ علیرضا فولادی؛ سید محمد راستگوفر؛ رضا شجری

دوره 11، شماره 21 ، دی 1398، ، صفحه 7-32

https://doi.org/10.22051/jml.2020.31315.1950

چکیده

دربارۀ عطار، شاعر عارف و بلندآوازۀ ایرانی، کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته شده است و تاکنون کارنامۀ پرباری در عرصۀ عطارپژوهی پیش رو داریم. شمار زیاد این پژوهش‌ها، ضرورت بررسی و تحلیل آن‌ها را بیش از پیش ... بیشتر

علمی- پژوهشی

تحلیل داستان طوطی و بازرگان مثنوی معنوی بر اساس نظریه‌ی افشانش ژاک دریدا

علی حسن نژاد

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41550.2392

چکیده

نظریه ی افشانش معنا، الگویی است که زیرمجموعه ی ساخت شکنی قرار میگیرد و بر اساس آن میتوان ‌زمینه ها و شیوه های تکثّر معنا را در یک متن مورد بررسی قرار داد. در این پژوهش توصیفی-تحلیلی، حکایت طوطی و خواجه ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل محتوایی و زبانی مفاخره‌ای بدیع از پیامبر (ص) به روایت نجم‌الدین رازی

علی شهلازاده؛ میرجلیل اکرمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41872.2404

چکیده

پیش‌بینی‌ناپذیر بودن نمود‌های گوناگون ادب غنایی که ریشه در تجلیّات بی‌حد و حصر عواطف انسانی دارد، تقویت‌کننده این ذهنیّت است که هر آن، در گوشه و کنار آثار مختلف، امکان بروز نمونه‌ای نو و حتی ناشناخته ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

کارکردهای اضطراب در اندیشه و داستان های عطار

حامد رحمانی کرویق؛ محمد پاشایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41228.2382

چکیده

هر نوع تنش و فشار روانی که در اثر حوادث و بحرانهای گوناگون، سکون و آرامش ذهنی انسان را به هم بریزد و آشفته کند، اضطراب نامیده میشود. مهمترین اضطراب انسان، مواجهه با رمز و راز هستی، چرایی آفرینش، مرگ و جهان ... بیشتر هر نوع تنش و فشار روانی که در اثر حوادث و بحرانهای گوناگون، سکون و آرامش ذهنی انسان را به هم بریزد و آشفته کند، اضطراب نامیده میشود. مهمترین اضطراب انسان، مواجهه با رمز و راز هستی، چرایی آفرینش، مرگ و جهان ترنس فیزیک و بعد از مرگ است. انسان در برابر ساحت مرموز و مبهم هستی مضطرب میشود و عرفان مسیری است برای ادراک و فهم حقیقت هستی. عطار شاعری پر از اضطراب و درد است که بر اساس پیش زمینههای دینی و سنت عرفانی، حقیقت حیات و هستی انسان را در سلوک و عروج معنوی برای پیوند با مبدأ آفرینش میداند. اضطراب عطار از لحظه هبوط انسان آغاز میشود و تا لحظه وصال ادامه دارد. این اضطراب در داستانهای او نیز منعکس میشود و شخصیتهای مختلف داستانهای او، نمادی از انسان نوعی و اضطراب وجودی او هستند. با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی، بررسی چگونگی بروز و ظهور اضطراب در این داستانها، عوامل اضطراب و نحوه واکنش شخصیتها به آن، میتواند تصویرواضحی از اضطراب وجودی شاعر را به نمایش بگذارد. همچنین واکاوی کارکردهای اضطراب در ساختار داستانها و روایات عطار، زاویه دیگری از هنر داستانپردازی عطار را آشکار میکند. اصلی ترین علت اضطراب شاعر، آموزه های دینی است و راه برطرف کردن اضطراب نیز، در همین آموزه های دینی قرار دارد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

آسیب‌شناسی تأویل آیات قرآنی در کشف‌المحجوب هجویری

بهرام شعبانی؛ محمد عباس زاده جهرمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41361.2387

چکیده

کشف‌المحجوب، نخستین کتابی است که در تصوّف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی‌های سبکی این متن کهن به شمار می‌آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به‌کاررفته در مقدمه و شش ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی مؤلفه های آرمانشهری گفتمان های فتوت

حسین پولادیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 20 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.41863.2408

چکیده

در گسترة تمدن ایرانی- اسلامی، آیین فتوت به مثابه خرده فرهنگی نیرومند بنا به مقتضیات تاریخی موجد گفتمان های متکثری بوده است. این آیین برآمده از یک ضرورت اجتماعی و تاریخی در برابر نظام های خودکامه و عدالت ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

عرفان مولانا در ساحت تجارب دینی و عرفانی

مرضیه رستگار؛ علی محمد سجادی؛ قدرت الله طاهری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 بهمن 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42491.2422

چکیده

دین، به عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های معرفتی، دارای ساحت‌های مختلفی از جمله ساحت انفُسی و درونی است. در مطالعات عرفانی جدید، از ساحت انفُسی یا همان تجارب شخصی از خداوند، به «تجربۀ دینی و عرفانی» ... بیشتر دین، به عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های معرفتی، دارای ساحت‌های مختلفی از جمله ساحت انفُسی و درونی است. در مطالعات عرفانی جدید، از ساحت انفُسی یا همان تجارب شخصی از خداوند، به «تجربۀ دینی و عرفانی» تعبیر می‌شود. در این پژوهش، آثار مولوی را برمبنای نظریه‌های جدیدی که در عرصۀ مطالعات عرفانی مطرح هستند، بازکاوی خواهیم کرد و مسألۀ اصلی ما، جستجو و تحلیل تجارب عرفانی مولوی و انعکاس ادیبانۀ آنها در آثار او خواهد بود. به نظر می‌رسد از آنجا که مولانا، در عرفان خانقاهی، عرفان ذوقی و عرفان نظری، صاحبِ سبْک و نظر است، بی‌شک خودْ نیز تجارب عرفانی وسیعی را از سر گذرانیده، و به بازسازیِ هنری این تجارب ناب، پیچیده و حیرت‌انگیز، در قالب زبان و بیان ادبی، پرداخته است. تجارب عرفانی و شهودی مولانا در غزلیات، بیشتر به شکلی بی‌واسطه‌تر و در لابه‌لای تمثیلات عرفانی مثنوی، با واسطه و موقعیت‌هایی که جرّ جرّار کلام او را به عرصه‌های ناخودآگاه کشانیده، بروز پیدا کرده است. تجربه‌های عرفانیِ مولانا، بعضاً از حیث شکل و ساختارِ بازنمایی در چارچوب تحلیل‌هایی که امثال ویلیام جیمز از تجارب عرفانیْ عرضه می‌کنند، قابل تحلیل هستند و ما در این پژوهش، ضمن تبیین اصل تجربه‌مندیِ آثار مولانا، از جمله داستان پادشاه و کنیزک، تجربۀ عرفانی مندرج در آن را بر مبنای چارچوب نظریِ جیمز بررسی کرده و شباهت‌های ساختاری آن را با موضوعاتی که جیمز مطرح کرده است، نشان داده‌ایم.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

پیامدهای سیاسی فهم عین‌القضات همدانی از مقوله جبر و اختیار

آرش امجدیان؛ یدالله هنری لطیف پور؛ محمدعلی قاسمی ترکی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 بهمن 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.41793.2402

چکیده

بحث از جبر و اختیار و دلالت‌های معرفتی آن، از مباحث مناقشه‌برانگیز در تاریخ اندیشه ایران و اسلام بوده‌است. در این بین عمده‌ پژوهش‌های موجود، به غلبه اندیشه تقدیر‌گرا در تاریخ فکر سیاسی و عرفانی ایران ... بیشتر بحث از جبر و اختیار و دلالت‌های معرفتی آن، از مباحث مناقشه‌برانگیز در تاریخ اندیشه ایران و اسلام بوده‌است. در این بین عمده‌ پژوهش‌های موجود، به غلبه اندیشه تقدیر‌گرا در تاریخ فکر سیاسی و عرفانی ایران تأکید داشته‌اند. عین‌القضات همدانی یکی از برجسته‌ترین متفکران سنت عرفانی در دوران میانه‌ اسلام و نیز از پرشورترین و جسورترین منتقدان نظام سلجوقی است که به موضوع جبر و اختیار توجه داشته‌است. یکی از بنیان‌های مهم معرفتی که می‌توان با اتکاء به آن اندیشه سیاسی متفکران را بررسی کرد، درک هر اندیشمند از مقوله‌ جبر و اختیار ـ ‌‌به‌عنوان وجه مهمی از انسان‌شناسی‌ـ است؛ از این‌رو در نوشتار پیش‌رو کوشیده شده در چارچوب رهیافت دلالتی، انسان‌شناسی عین‌القضات همدانی با هدف فهم دلالت‌های سیاسیِ درک وی از مقوله جبر و اختیار مورد واکاوی قرار گیرد. پرسش اصلی مقاله این است که پیامدهای سیاسی فهم عین‌القضات همدانی از مقوله جبر و اختیار کدام‌اند؟ دستاورد مقاله این است که عین‌القضات پس از تعیین خصلت جبری برای عالم الهیّت و تفکیک ماهیتیِ عالم آدمیّت از آن؛ با تأکید بر ذاتی بودن اختیار در وجود آدمی، دیدگاه غالب و فضای تک‌اندیش و جبرگرای زمانه‌اش را مورد نقد و نکوهش قرار داده‌است. یافته‌های پژوهش، در عین حال، می‌تواند نمونه نقضی باشند بر روایت‌هایی که کلیت تاریخ فکر و فرهنگ سیاسی ایران را باورمند به تقدیرگرایی‌ ارزیابی کرده‌اند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

معرفی نسخه های کتاب سفینةالاولیاء اثر داراشکوه و ضرورت تصحیح آن

فاطمه محمودی؛ مریم حسینی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 شهریور 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41191.2377

چکیده

کتاب «سفینة الاولیاء» یکی از تذکره‌های ارزشمند عارفان از محمد داراشکوه (1024 – 1069 ه.ق) است که دربردارندۀ اطلاعات درخوری درباره صوفیه و فرقه ها و نحله‌های آن، از آغاز پیدایش تا عهد مؤلف است که در ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل محتوایی حکایتِ «گازر و خر او» در مثنوی

طاهر لاوژه

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 30 مهر 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41567.2395

چکیده

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگونِ یک حکایت را در بافتار متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازر و خر او» برگرفته از کلیله و دمنه، در مثنوی به گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا ... بیشتر اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگونِ یک حکایت را در بافتار متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازر و خر او» برگرفته از کلیله و دمنه، در مثنوی به گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. مقایسة دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینة متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی و تحلیل محتوایی و تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی، هدف اصلی این پژوهش است. این مقاله با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نمایندة دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبة صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب و توکل و تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویل نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گستردة آن، بر فهمِ اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌ورزد و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانی ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی ویژگی‌های «انسان این جهانی» در المواقف و المخاطبات عبدالجبار نفّری

رضا عباسی؛ عظیم حمزئیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 بهمن 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42106.2411

چکیده

بدون شک مقولة «انسان‌شناسی» بعد از خداشناسی، مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه، نگاه ویژه و تفسیر خاصّی داشته‌اند. ابو عبدالله نفّری، به عنوان یکی از همین عارفان، گزارش تجارب عرفانی ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی و تحلیل مشرب عرفانی ابن خفیف شیرازی

امیر حسین کوهستانی؛ سید علی اصغر میرباقری فرد؛ طاهره خوشحال دستجردی؛ زهره نجفی نیسیانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 اسفند 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42279.2414

چکیده

ابوعبدالله محمد بن خفیف شیرازی، بنیان‌گذار سلسلة عرفانی خفیفیّه، از شخصیت‌های جریان‌ساز و اثرگذار در تاریخ تصوف اسلامی است. با وجود نقش مؤثر این عارف در سیر تطوّر و گسترش عرفان اسلامی، تا کنون تحقیقی ... بیشتر ابوعبدالله محمد بن خفیف شیرازی، بنیان‌گذار سلسلة عرفانی خفیفیّه، از شخصیت‌های جریان‌ساز و اثرگذار در تاریخ تصوف اسلامی است. با وجود نقش مؤثر این عارف در سیر تطوّر و گسترش عرفان اسلامی، تا کنون تحقیقی روشمند در باب مشرب عرفانی او صورت نگرفته است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است، هدف پژوهش یعنی شناخت مشرب عرفانی ابن خفیف از طریق پاسخ به این سؤالات محقق می‌شود: مبدأ و مقصد سلوک در طریقة ابن خفیف کجاست و منازل دیگر در این بین به چه ترتیبی قرار گرفته‌اند؟ کدام یک از منازل اهمیت بیشتری در سیر استکمالی سالک بر عهده دارند؟ توانایی‌های لازم برای جذب دستاوردهای هر منزل کدام است و رعایت چه آدابی برای کسب آنها لازم است؟ در آثار و اقوال شیخ عقیدة روشنی در پاسخ به این سؤالات یافت نشد؛ اما اهمّ برونداد بر اساس قرائن و شواهد بدین قرار است: مبدأ سلوک ارادت و مقصد معرفت حق است. میان مبدأ و مقصد منازلی وجود دارد که برخی از آنها در شمار احوال عرفانی بوده و از دیدگاه ابن خفیف مقدّم بر مقامات قرار دارند. ترجیح منزل صحو بر سکر موجب توجه کمتر به مبحث بسط، طرب، شطح و سماع و اهمیت بیشتر منازل فقر، زهد، خوف و حزن؛ همچنین مقدّم داشتن حضور بر غیبت شده است. در طریقت ابن خفیف، منزل فقر اهمیت ویژه‌‌ای دارد و ترجیح فقر بر غنا دیگر شاخص‌ درخور توجه در مشرب عرفانی اوست.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

«ظهور حقیقت مثالی» راه شهود «حقیقت انسان» با تاکید بر دیدگاه شرف الدین مَنْیَری در معدن المعانی

هادی معمارکوچه باغ؛ محمد سوری؛ رحمان بوالحسنی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 اسفند 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42323.2417

چکیده

پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار ... بیشتر پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار است که از دیدگاه شرف الدین منیری بهترین راه شناخت حقیقت انسان از چه طریقی میسور است؟ در این نوشتار سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حل بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت از جمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیت سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن و...همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقت انسان است. بر اساس یافته‌های تحقیق تا انسان در دنیا قرار دارد از حقیقت وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گردا گرد شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه است به پرواز درآمده و عارف شد با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند متحد شده و سفر اول سالک الی الله محقق می شود. در ادامه سالک با فنای در اسماء و صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می گردد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

"تحلیل گفتمان تمهیدات عین‌القضات همدانی» (با رویکرد نورمن فرکلاف)

محبوبه مباشری؛ فائزه واعظ زاده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 اسفند 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2023.42386.2420

چکیده

تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق ... بیشتر تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش‌ها بوده است که نظم گفتمانی ایران عصر سلجوقی در «تمهیدات» چگونه بازتولید شده است؟ کردارهای گفتمانی تمهیدات بازتاب کدام‌یک از کردارهای اجتماعی است؟ و راهکار عین القضات برای برون‌رفت از گفتمان سلطه و تعصب روزگار سلجوقی چیست؟ نتایج نشان می‌دهد که نظم اجتماعی عصر سلجوقی که مبتنی بر سلطه حاکمان سیاسی بر مردم، علمای دینی بر پیروان و مشایخ صوفیه بر مریدان و بیانگر انواع طبقه‌بندی اجتماعی است، در تمهیدات با بهره‌گیری از «نام دهی» مشارکان بازتاب یافته است. عین القضات با استفاده از دو ژانر از پیش موجود «تفسیر قرآن» و «وعظ» که دو کنش فرهنگی و اجتماعی جداگانه به شمار می‌رفتند، ضمن القای باورهای خویش به مخاطبان، در تقابل با گفتمان‌های موجود، پادگفتمان ایجاد کرده و حتی از جایگاه منتقد اجتماعی و ایده پرداز، برای برون‌رفت از گفتمان سلطه، خشونت و مذهب گرایی متعصبانه روزگار خویش، ایده جدید معرفت و «عشق» را طرح کرده است. کاربرد جمله‌های خبری، الگوهای ویژه امری و پرسشی تمهیدات نشان می‌دهد که در این تقابل گفتمانی، جایگاه عین القضات از موضع اقتدار است؛ اقتدار معرفتی در برابر اقتدار سلطه و اقتدار عشق در برابر اقتدار تعصب و خشونت. این ویژگی‌ها تمهیدات را از جایگاه تعلیمی و تفسیری فراتر می‌برد و حتی برای آن رسالت اجتماعی نیز قائل است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

جریان‌شناسی پیرنامه‌های خطّۀ خراسان و قومس از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری

مریم رجبی نیا؛ مریم حسینی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 دی 1401

https://doi.org/10.22051/jml.2022.40975.2367

چکیده

از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌است که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات ... بیشتر از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌است که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید، مقامات ژنده‌پیل، مقامات منظوم شیخ جام، رساله در اثبات بزرگی شیخ جام، ذکر قطب السالکین و ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمی جوینی و مرادالمریدین. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی‌ها، تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌های مؤلفین و سیر تحوّل این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه‌نویسی مؤلفین و بیان ویژگی‎‌های آثار، مشخّص شد پیرنامه‌های مربوط به یک پیر و به طور کلّی پیرنامه‌های خطۀ خراسان وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. برخی پیرنامه‌های کهن مانند مقامات قومسانی، کتاب النور یا مقامات خواجه عبدالله انصاری شیوه و ساختار منحصر به‌فردی دارند و دارای شباهت کمتری با پیرنامه‌های متأخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌های فراوان پیرنامه‌های نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحید به این پیرنامۀ کهن احتمال بسیار وجود دارد که پیرنامه‌نویسان متأخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تأثیر پذیرفته باشند. عربی‌گویی و شیوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنری مؤلفین آثاری چون کتاب‌النور، اسرارالتوحید، پیرنامه‌های خرقانی و مرادالمریدین در معرفی شخصیّت والای پیران بیانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش برای این آثار است و سست‌بودن کلام مؤلفین پیرنامه‌های احمد جام و درج کراماتی مادی با اهدافی انتقام‌جویانه نشان می‌دهد هدف این نویسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شیخ احمد جام برای مخاطبان عام است.