ادبیات عرفانی

علمی- پژوهشی

بررسی ساختاری حکایاتِ یقظۀ (انتباهِ) مشایخ تصوف در منظومه‌های صوفیانۀ فارسی

سالومه صیاد راجبی؛ محمد ابراهیم‌پور نمین؛ خسرو جلیلی کهنه‌شهری

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49241.2646

چکیده

مشایخ صوفیه، در مرتبه‌ای فروتر از پیامبر(ص)، اسوه‌های ایمان و عمل‌ صالح برای اهل طریقت‌اند، ازهمین‌رو حکایات مشایخ صوفیه بخشی مهم از متون صوفیانه است حاکی از اقوال و افعال و احوال آنان در معامله با ... بیشتر مشایخ صوفیه، در مرتبه‌ای فروتر از پیامبر(ص)، اسوه‌های ایمان و عمل‌ صالح برای اهل طریقت‌اند، ازهمین‌رو حکایات مشایخ صوفیه بخشی مهم از متون صوفیانه است حاکی از اقوال و افعال و احوال آنان در معامله با نفس، خلق و حق که عموماً در قالب حکایاتی کوتاه نقل شده‌است. در عموم این حکایات، قول، فعل و حال شیخِ قهرمانِ داستان است که دیگران را متنبه می‌سازد اما گاه، این خود شیخ است که در مقام ایقاظ و تنبه قرار می‌گیرد. این پژوهش کوششی است برای بررسی حکایات یقظه و انتباه مشایخ صوفیه در مهم‎ترین متون منظوم صوفیانۀ‎ فارسی، شامل مثنوی‌های سنایی، منظومه‎های عطار، مثنوی معنوی و هفت‎اورنگ جامی و ریشه‌یابی مضامین آن‌ها در نظام معرفتی صوفیه. نتایج به‎دست‌آمده نشان می‎دهد که از مجموع ۳۱۴ حکایتِ مشایخ صوفیه در آثار یادشده، ۴۶ حکایت از نوعِ حکایاتِ یقظۀ مشایخ است که عوامل آن عبارت‌اند از شخصی عامی که عموماً شیخ را به مفهوم «توحید ذاتی و افعالی» تنبه می‌دهد، هاتفی غیبی که حضورش متکی بر مفهوم «وحی» و استمرار آن ازنظر صوفیه است، شیخی دیگر که معمولاً در مرتبه‌ای فروتر است، و رویدادهای طبیعی و حیوانات به‌مثابۀ «آیات خداوند» و نشانگانِ عبرت. از حیث عناصر روایی، عنصر «گفتگو» با محوریتِ «شخصیتِ» شیخ، در ایجاد «کنش» این حکایات به‌منظور انتقال آموزه‎های اخلاقی و دینی، نقشی محوری دارند. درون‎مایۀ غالب حکایات نیز، تأکید بر آموزه‌های «توحید افعالی»، و در پیامد آن، آموزه‌های «توکل» و «رضا»، همسو با رویکرد کلامی و معرفت‌شناسی دینی صوفیه است.کلیدواژه‎ها: ادبیات تصوف، مشایخ صوفیه، انتباه، یقظه، معرفت‌شناسی صوفیه، عناصر حکایت.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بررسی شأن وجودی «حیوان» در آراء و اندیشه‌های ابن‌عربی

علی صفایی سنگری؛ مجتبی هوشیار محبوب

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.48374.2617

چکیده

با این‌که معمولاً توجه به مسائل محیط زیستی و حیوانات، از دغدغه‌های متأخر بشری به حساب می‌آید، اما باید دانست مسئله «حیوان» و شأن وجودی آن، از مباحث درازدامن در حکمت و تصوف اسلامی است. ابن‌عربی ... بیشتر با این‌که معمولاً توجه به مسائل محیط زیستی و حیوانات، از دغدغه‌های متأخر بشری به حساب می‌آید، اما باید دانست مسئله «حیوان» و شأن وجودی آن، از مباحث درازدامن در حکمت و تصوف اسلامی است. ابن‌عربی در شرح آیاتی از سوره «صافات» مبنی بر رویای ابراهیم نبی و ذبح پسرش، این پرسش را پیش می‌کشد که حیوانِ قربانی چه مقامِ بلندمرتبه‌ای دارد که می‌تواند جایگزین پسرِ پیغمبر باشد؟ شیخ‌اکبر بررسی این سوال را منوط به مبحث حضرت خیال می‌داند چرا که معتقد است این رویدادها در عالم خیال واقع شده است و ابراهیم پیغمبر نتوانسته این رویای مهم را تعبیر کند. درست است که گرانیگاه مبحث شیخ، در فص اسحاقی از فصوص، رقم می‌خورد، اما رد رویکردِ متفاوت شیخ نسبت به مسئله حیوان را در آثار دیگر او نیز می‌توان سراغ گرفت.ابن‌عربی به شأن وجودی جانوران توجهی ویژه داشته است. نگاهِ دیگرگونِ او به حیوان نه تنها نسبت به بسیاری از هم‌نفسانِ و همتایان روزگارش، بلکه نسبت به حیات معاصرِ بشری نیز، نگاهی قابل تأمل است. روایت‌هایی در این جستار مورد توجه قرار گرفته که ابن‌عربی در آن اندیشه‌های متفاوتی نسبت به مقام حیوانی اظهار داشته است، به نحوی که در موقعیت‌های مختلفی، حیواناتی نظیر شتر، گربه و گورخر را در جایگاهی رفیع‌تر از انسان‌ها و گاه بعضی از عرفا عنوان می‌کند. از نظر ابن‌عربی حیوان نزد خداوند دارای جایگاه ویژه‌ای است. به زعم او، جانوران، به هر دو نوع ادراک ظاهری و باطنی مجهز هستند؛ و بر خلاف آدمی، معرفتِ حیوانات نسبت به خداوند، معرفتی فطری است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل عناصر معنادرمانی در منطق‌الطیر عطار نیشابوری

فریده داودی مقدم

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49262.2649

چکیده

منطق‌الطیر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون ادبیات عرفانی، نمادی از جست‌وجوی انسان برای یافتن معنا و حقیقت است. برای بازنمایی ابعاد بیشتر این اثر ارزشمند، پژوهش حاضر به بررسی ارتباط میان نظریه معنادرمانی ... بیشتر منطق‌الطیر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون ادبیات عرفانی، نمادی از جست‌وجوی انسان برای یافتن معنا و حقیقت است. برای بازنمایی ابعاد بیشتر این اثر ارزشمند، پژوهش حاضر به بررسی ارتباط میان نظریه معنادرمانی و منطق‌الطیرمی‌پردازد. شیوۀ پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی است. پرسش اصلی پژوهش، این است که آیا عناصر معنادرمانی ویکتور فرانکل، بنیان‌گذار مکتب معنادرمانی (لوگوتراپی)، در منطق‌الطیر عطار حضور دارد؟ و منطق‌الطیر می‌تواند در حوزۀ معنادرمانی که از رویکردهای نوین روان‌شناسی است، کاربرد شناختی مؤثری داشته باشد؟ یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که عشق، پذیرش رنج و شکیبایی در آن برای رسیدن به هدف، مسئولیت‌پذیری، تغییر نگرش به چالش‌ها و شوقِ یافتن حقیقت به‌ عنوان عوامل کلیدی سفر پرندگان هستند. عشق به عنوان نیروی محرکه، نه تنها در شکل‌گیری معنا، بلکه در تقویت انگیزه و امید برای مقابله با چالش‌های سفر آنان نقش بسزایی دارد و دیگر عوامل نیز بن‌مایه‌های اصلی و پیش‌برندۀ روایت را شکل می‌دهند که با روان‌شناسی معناگرای فرانکل همسویی قابل توجهی دارند. همچنین در این پژوهش نشان داده شد که سیمرغِ منطق‌الطیر می‌تواند رمزی از مرتبۀ عالی وجودی، فردیت و تکامل غایی انسان باشد که در پرتو طلب معنا حاصل می‌شود. با نیل به این نتایج، این پژوهش سعی کرده است که اهمیت منطق‌الطیر را در شناخت ساحت روانی و معنوی نمایان سازد و به اهمیت کاربردی ادبیات عرفانی در عرصۀ روان‌شناسی و تأثیر آن بر بهزیستی و کیفیت زندگی تأکید کند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تطور معنایی واژۀ «خدا» در متون اهل حق از قرن دوم تا هجری تاکنون

منصور رستمی

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47580.2583

چکیده

چکیده تجلی خداوند اصل اساسی آیین اهل‌حق است. در این نگرش خداوند با تجلی عام جهان هستی را آفریده و با تجلی خاص در جامۀ انسان جلوه‌گر کرده‌است. از این رو، یارسانیان، انسان مجالی ذات(فیض) حق را با اوصاف مختلفی ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

ضمیر انعکاسی «خود خود» در غزلیات شمس (بررسی بازتاب یک ویژگی گویشی)

محسن صادقی

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.48787.2629

چکیده

مولانا در آفرینش‌های ادبی خود، به زبانِ طبیعی خانواده‌‌اش که زبان ناحیۀ وَخش و بلخ و شرقِ خراسان است، بسیار توجه داشته است؛ ازین‌رو، بهره‌گیری از گویش‌های محلی این مناطق، برای فهم بهتر آثار وی اهمیت ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

قلندریات به مثابه زیرگونه‌ای برای غزل عرفانی (با تاکید بر غزلی از سنایی)

فاطمه رحیمی؛ هاتف سیاه کوهیان

دوره 16، شماره 39 ، دی 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49220.2643

چکیده

در پژوهش‌های مربوط به قلندریات عمدتاً دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ نخست رویکرد تاویلی که در آن تصاویر نمادین -و به ظاهر خلاف عرف و شرع- در این شعرها به مثابه نشانگانی عرفانی مورد تفسیر و تاویل قرار می‌گیرند. ... بیشتر

مشاهده مقاله

«شکل شناسی مثنوی‌های تعلیمی و عرفانی بر مبنای سنت‌های ادبی» (از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری)

دوره 15، شماره 34 ، آبان 1402، ، صفحه 101-139

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43770.2471

چکیده

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ... بیشتر تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تأثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است و بزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده اند. بهترین روش برای شناخت و احاطi کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق و اشتراک این آثار، ‎‎پیبردن به فرم و ساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعi‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعi‎ درونی این منظومه‌ها؛ یعنی شکل و فرم حاکم بر آنها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن (دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. هدف این نوشتار بررسی فرم و شکلِ حاکم بر متن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگارهای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎میکوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقة‎الحقیقه، ‎‎‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق‏ الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصوّر برای به کارگیری این پیرامتنها را مورد مطالعه قرار داده و برجستگی های منحصربه ‌فرد مثنوی مولانا را به عنوان سرآمد مثنوی ها بیان کنند.

تحلیل محتوایی حکایتِ «گازُر و خر او» در مثنوی

دوره 15، شماره 32 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 105-131

https://doi.org/10.22051/jml.2022.41567.2395

چکیده

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا ... بیشتر اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگون، یک حکایت را در بافتارِ متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازُر و خر او» برگرفته از کلیله‌ودمنه، در مثنوی به‌گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. هدف اصلی این پژوهش، مقایسه دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینه متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی، تحلیل محتوایی، تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی است. این پژوهش با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه، به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله‌ودمنه تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به‌نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نماینده دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبه صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب، توکل، تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویلِ نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گسترده آن، بر فهم اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌کند و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانیِ ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

بررسی مفهوم وحی و شهادت در شعر و کلام نوروز سورانی (متون مقدس گوران) براساس روش پدیدارشناسی هرمنوتیک پُل ریکور

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402، ، صفحه 39-67

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43660.2465

چکیده

پدیدارشناسی هرمنوتیک با ورود به حوزۀ مطالعات دینی، اقتدار متون مقدس را بهعنوان یک راهنمای هنجاری با الگوهای مشخص و تعریفشده در پرانتز قرار میدهد. این تعلیق، عرصۀ ارجاعِ شاعرانۀ غیرتوصیفی ... بیشتر پدیدارشناسی هرمنوتیک با ورود به حوزۀ مطالعات دینی، اقتدار متون مقدس را بهعنوان یک راهنمای هنجاری با الگوهای مشخص و تعریفشده در پرانتز قرار میدهد. این تعلیق، عرصۀ ارجاعِ شاعرانۀ غیرتوصیفی را به جهان میگشاید. رویدادهای بازگوشده درکتاب مقدس بهعنوان رویدادهای تاریخی، اکنون از وجود متنی برخوردارند که از منشأ پیشینِ خود فاصله گرفته‌اند و معانی کنونیشان محصول ثبت آنها در شبکهای از متون است که بهطورمتناوب، یکدیگر را در یک کلِ بینامتنی حمایت و جابهجا میکنند؛ برایناساس کتاب مقدس، پیش از هرچیز گفتمانی است که نظریۀ کلیِ متن آن را بهعنوان حلقهای در یک زنجیرۀ ارتباطی میفهمد. پُل ریکور در تدوین قوسِ هرمنوتیکی خود با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی (نقد ادبی) گذار از اولین تفسیر سطحی و متعصبانه را به خوانشی عمیق ممکن میسازد که در برابر رویارویی با عینیت ایستاده است. در این مقاله با توجه به دیدگاههای ریکور به بررسی مفاهیمِ «وحی و شهادت (گواهی)» در متون مقدس گوران میپردازیم و سپس با تحلیل شعر و کلام مقدس «نوروز سورانی» در این زمینه، سعی در نشان دادن الگوی عینی این مفاهیم در متون مقدس گوران (یارسان/ اهلِ حق) داریم. این تعلیق سبب میشود تا وحی با توجه به ویژگیهای منحصربه‌فرد گفتمانها و درعینحال از طریق روابط متقابل آنها درک شود. پدیدارشناسی هرمنوتیک پُل ریکور با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی موجب میشود تا کتاب مقدس از تفسیرهای ذهنیسازِ وابسته به فرهنگ و نیز از تفسیرهای بنیادگرایانه رها شود و کماکان در جهان مُدرن امروز مورداستناد و استفاده قرار بگیرد.

تحلیلی ‌شناختی بر اشعار عربی مثنوی

دوره 16، شماره 36 ، اردیبهشت 1403، ، صفحه 43-70

https://doi.org/10.22051/jml.2023.44634.2497

چکیده

جلال‌الدین محمد بلخی در تبیین معارف مثنوی برخی از صور برجستة هنری و مضامین ویژة عرفانی را در قالب اشعار عربی می‌نهد. این پژوهش از طریق بررسی ابیات و مصاریع تمام‌عربیِ مثنوی، جنبه‌های زبانی و ادبی این ... بیشتر جلال‌الدین محمد بلخی در تبیین معارف مثنوی برخی از صور برجستة هنری و مضامین ویژة عرفانی را در قالب اشعار عربی می‌نهد. این پژوهش از طریق بررسی ابیات و مصاریع تمام‌عربیِ مثنوی، جنبه‌های زبانی و ادبی این نوع اشعار را بررسی می‌کند و میزان نوآوری‌ها و نکته‌سنجی‌ها را در ساختار آن‌ها برمی‌شمارد و از گذر اشعار عربی به مهم‌ترین مقاصد مولانا در بیان مفاهیم توجه می‌کند. هدف، تحلیل موازین هنری اشعار عربی، بدعت‌های مولانا در حوزة ساختاری این اشعار و کیفیت تشریح مفاهیم مورد توجة او برای بیان محتواست. به شیوة تحلیل محتوایی و در رویکردی زیبایی‌شناختی، چگونگی تلفیق ابیات عربی با ابیات فارسی مطالعه می‌شود تا ضرورت وجود اشعار عربیِ مثنوی را تشریح کرد. با این هدف 123 بیت و 99 مصراع در شش دفتر مثنوی بررسی شد. نتایج نشان می‌دهد در مواردی زمینة بیان معنا، جز به زبان عربی امکان‌پذیر نیست؛ اصلی‌ترین دلیل این امر علاوهبر نقد منش نحویون، خروج از هنجارهای عادی زبان، آمیختگی توأمان افکار و یافته‌های مولانا از منابع عربی و فارسی، آفرینش معانی متعدد در فرمی نو و تعمیق تجارب عرفانی از طریق پدیدآوردنِ زبان ویژة مثنوی است. در این سیر و رهیافت تکاملی، اولویت‌های زبانی خاصی در ساخت و فرم روی می‌نماید. در همین راستا، مولانا برای تعمیق مبانی اندیشگی مثنوی دست به خلاقیت‌های عدیده‌ای می‌زند و از این طریق مسیر پیچ‌درپیچ مضامین مثنوی را در انتقال اغراض گوناگون آن هموار می‌سازد.

روایتی دیگر از تحول شعر و شخصیت سنایی

دوره 15، شماره 33 ، مرداد 1402، ، صفحه 137-168

https://doi.org/10.22051/jml.2023.43545.2459

چکیده

مسئلة موردبررسی این مقاله، بازخوانی تحول شعر و شخصیت سنایی است. این تحقیق با تمرکز بر تحلیل محتوای قصاید سنایی و بررسی سیر تاریخی و ممدوحان آنها مسیر تحول سنایی را بررسی میکند. مقاله نشان میدهد ... بیشتر

علمی- پژوهشی

تحلیل ابیات برگردان در تفسیر قصه‌های دفتر اول مثنوی

طاهر لاوژه؛ فریبا آرایش طبیعت

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.47694.2589

چکیده

مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ ... بیشتر مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ «این سخن پایان ندارد...» و تعابیر مشابه بهره می‌برد که در حکم بیت ترجیع و برگردان قصه‌های مثنوی است. آنچه تمامی این قصه‌ها را در متنی یک‌پارچه پیوند می‌دهد، در بعضی از واژه‌های کلیدی عبارت مذکور نشان داده می‌شود که در تبیین دقایق عرفانی مثنوی راهگشاست. هدف اصلی پژوهش عبارت است از: تحلیل «ابیات برگردان» و نقش اصلی واژه‌های آن در توجه‌دادن مخاطب به پیام سخن و نیز چگونگی تبیین فرم و محتوای اندیشه‌های مولانا با استفاده از «ابیات برگردان». این پژوهش با شیوة تحلیل محتوا و با توجه به قصه‌های دفتر اول مثنوی انجام شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولانا با استفاده از «ابیات برگردان» و در محل تلاقی باطن و ظاهر قصه کلمات، اصطلاحات و ترکیباتی وضع می‌کند که برای کشف و بسط مفاهیم عرفانی در آن موقعیت کلامی نقشی تعیین‌کننده دارد. دقت در این معنی برخی از اغراض اصلی سخن را برجسته می‌کند و خلاقیت‌های معنی‌آفرینیِ مولانا را در دسترسی خواننده به مبانی عمیق‌تر تجربة عرفانی آشکار می‌دارد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

نسبت سماع صوفیانه با تجارب عرفانی

میلاد صلاحی خلخالی؛ قدرت الله طاهری؛ احمد خاتمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.48082.2609

چکیده

سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان ... بیشتر سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان و مکتب عرفانی آنان نقشی اساسی داشته است. از سوی دیگر، تجارب عرفانی که طی آن عارف به انحاء مختلف خود را در ارتباط با عالم برین می‌یابد و حال و تجربه‌ای بی‌واسطه کسب می‌کند نیز عنصری حیاتی و گاه غایت قصوای سلوک عارفانه بوده است. فهم ارتباط این دو موضوع مضاف بر این‌که می‌تواند دلیل اهمیت سماع در نگاه عارفان را آشکار سازد، رهیافتی جدید بر گونه‌های متنوع تجربة عرفانی در میان صوفیان است. در نوشتار حاضر، پس از گردآوری داده‌ها از متون منثور این پیوند را در سه شأن دسته‌بندی کرده‌ایم؛ نخست، سماع در جمیع شئون گاه به مثابة برانگیزانندة تجارب معنوی در نظر گرفته شده است، یعنی گاه غرض عارفان از سماع نیل به تجارب عرفانی بوده است. دُدیگر، تعاریفی از سماع به دست داده شده یا ویژگی‌هایی به آن نسبت داده شده که گویی خود، نوعی تجربة عرفانی برای عارفان شوریده‌حال محسوب می‌شده است. در نهایت، گاهی نیز دست‌کم در برخی شئون در معنای نتیجه یا پیامد تجربه‌های عرفانی در نظر گرفته شده است؛ در واقع بعد از کسب تجارب عرفانی، برخی بروزها چون رقص و خرقه دریدن رخ‌ می‌داده است. این ارتباط که تاکنون در پژوهش‌های عرفانی مغفول مانده است از این سه منظر در گزارش‌ها، سخنان و آراء عارفان در متون منثور عرفانی پی‌جویی شده است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

راهبرد ناهم‌خوانی-گره‌گشایی در گفت‌وگوهای عرفانی

زینب اکبری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 اسفند 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49050.2635

چکیده

مدل ناهم‌خوانی-گره‌گشایی (Incongruity-Resolution Model) یا IR که به طور سنتی ریشه در مطالعات طنز دارد، تاکنون به طور گسترده در تحلیل متون عرفانی به کار گرفته نشده است. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل توسعه‌یافته برای ... بیشتر مدل ناهم‌خوانی-گره‌گشایی (Incongruity-Resolution Model) یا IR که به طور سنتی ریشه در مطالعات طنز دارد، تاکنون به طور گسترده در تحلیل متون عرفانی به کار گرفته نشده است. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل توسعه‌یافته برای بررسی راهبرد ناهم‌خوانی-گره‌گشایی در گفت‌وگوهای عرفانی، می‌کوشد ضمن توسعه نظری مدل مذکور، انطباق‌پذیری آن را با زمینه‌های غیر طنزآمیز و پیچیده تعلیمی-عرفانی نشان ‌دهد. به این منظور به تحلیل کیفی صد گفتگوی منتخب از آثار عطار می‌پردازد که بر اساس انواع ناهم‌خوانی (مبتنی بر چارچوب و مبتنی بر کلام) و سازوکارهای گره‌گشایی (مبتنی بر چارچوب، مبتنی بر کلام، یا مبتنی بر استنباط) در شش الگو طبقه‌بندی شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در گفتگوهای عرفانی ناهم‌خوانی‌ صرفاً تنش شناختی را برنمی‌انگیزد، بلکه جنبه آموزشی دارد و با بی‌ثبات کردن چارچوب‌های شناختی متعارف، خواننده را به سمت رشد اخلاقی و معنوی سوق می‌دهد. برخلاف طنز که به گره‌گشایی سریع و خطی تمایل دارد، گفتگوهای صوفیانه از گره‌گشایی به شیوه‌ای باز و چندلایه بهره می‌برند و فرآیند تفسیری تکرارشونده‌ای را پرورش می‌دهند که با اهداف شناختی و معنوی آموزش صوفیانه همسو است. تلاش شناختی مخاطبان برای گره‌گشایی در طنز در نهایت به سرگرمی و لذت می‌انجامد، حال آنکه در گفتگوهای عرفانی، این لذت به شکل بینش معنوی یا روشنگری تجلی می‌یابد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدل IR چارچوبی ارزشمند برای درک فرآیندهای پویای شناختی زیربنایی گفتگوهای عرفانی فراهم می‌آورد اما باید تکامل یابد تا ماهیت چندلایه و گاه حل‌نشده ناهم‌خوانی‌ها در گفتگوهای عرفانی را در نظر بگیرد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

فیلسوف در چشم صوفی؛ جایگاه ابن سینا در اندیشه شیخ علاء‌الدوله سمنانی

قاسم رؤفی؛ قدرت الله خیاطیان؛ عظیم حمزئیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 اسفند 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49421.2656

چکیده

مقاله حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی انتقادی و تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را مورد بررسی قرار ... بیشتر مقاله حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی انتقادی و تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را مورد بررسی قرار می‌دهد. این پژوهش با استفاده از شیوه تحقیق کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و هدف آن ارائه دیدگاه سمنانی به عنوان یک صوفی درباره ابوعلی سینا به عنوان یک فیلسوف است.سمنانی در نقد نظریات مختلف در زمینه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، انتقادات جدی به آرای ابوعلی سینا وارد کرده و او را در زمره حکما و پیروان حکمت یونانی قرار می‌دهد. به اعتقاد سمنانی، سخنان حکما در بسیاری موارد غلط و بی‌اساس است که بیشتر بر مبنای عقل و برخلاف مذهب سنت و جماعت است. سمنانی در چهار مسأله کلیدی، شامل علم خدا به جزئیات، قدیم بودن عالم، انکار معاد جسمانی و تنعم و تألم روح در قیامت، به منازعت با آرا و اندیشه‌های ابن سینا می‌پردازد و بر اساس مشی کلامی و عرفانی خود به آنها پاسخ داده است. در بررسی آرای سمنانی و ابن سینا، تفاوت‌های بنیادینی در رویکردهای کلامی و فلسفی آن‌ها مشهود است. سمنانی، به عنوان یک عارف و متکلم، بر آموزه‌های دینی تأکید می‌کند و علم خدا را جامع و حادث بودن عالم را می‌پذیرد، در حالی که ابن سینا با تفسیر کلی از علم خدا و تأکید بر پیچیدگی‌های حدوث و معاد روحانی، رویکردی فلسفی و آزاداندیشانه دارد.