ادبیات عرفانی - مقالات آماده انتشار

مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ ... بیشتر مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصة اصلی، از عبارتِ «این سخن پایان ندارد...» و تعابیر مشابه بهره می‌برد که در حکم بیت ترجیع و برگردان قصه‌های مثنوی است. آنچه تمامی این قصه‌ها را در متنی یک‌پارچه پیوند می‌دهد، در بعضی از واژه‌های کلیدی عبارت مذکور نشان داده می‌شود که در تبیین دقایق عرفانی مثنوی راهگشاست. هدف اصلی پژوهش عبارت است از: تحلیل «ابیات برگردان» و نقش اصلی واژه‌های آن در توجه‌دادن مخاطب به پیام سخن و نیز چگونگی تبیین فرم و محتوای اندیشه‌های مولانا با استفاده از «ابیات برگردان». این پژوهش با شیوة تحلیل محتوا و با توجه به قصه‌های دفتر اول مثنوی انجام شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولانا با استفاده از «ابیات برگردان» و در محل تلاقی باطن و ظاهر قصه کلمات، اصطلاحات و ترکیباتی وضع می‌کند که برای کشف و بسط مفاهیم عرفانی در آن موقعیت کلامی نقشی تعیین‌کننده دارد. دقت در این معنی برخی از اغراض اصلی سخن را برجسته می‌کند و خلاقیت‌های معنی‌آفرینیِ مولانا را در دسترسی خواننده به مبانی عمیق‌تر تجربة عرفانی آشکار می‌دارد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

نسبت سماع صوفیانه با تجارب عرفانی

میلاد صلاحی خلخالی؛ قدرت الله طاهری؛ احمد خاتمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 18 مهر 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2024.48082.2609

چکیده

سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان ... بیشتر سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب میشود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان و مکتب عرفانی آنان نقشی اساسی داشته است. از سوی دیگر، تجارب عرفانی که طی آن عارف به انحاء مختلف خود را در ارتباط با عالم برین می‌یابد و حال و تجربه‌ای بی‌واسطه کسب می‌کند نیز عنصری حیاتی و گاه غایت قصوای سلوک عارفانه بوده است. فهم ارتباط این دو موضوع مضاف بر این‌که می‌تواند دلیل اهمیت سماع در نگاه عارفان را آشکار سازد، رهیافتی جدید بر گونه‌های متنوع تجربة عرفانی در میان صوفیان است. در نوشتار حاضر، پس از گردآوری داده‌ها از متون منثور این پیوند را در سه شأن دسته‌بندی کرده‌ایم؛ نخست، سماع در جمیع شئون گاه به مثابة برانگیزانندة تجارب معنوی در نظر گرفته شده است، یعنی گاه غرض عارفان از سماع نیل به تجارب عرفانی بوده است. دُدیگر، تعاریفی از سماع به دست داده شده یا ویژگی‌هایی به آن نسبت داده شده که گویی خود، نوعی تجربة عرفانی برای عارفان شوریده‌حال محسوب می‌شده است. در نهایت، گاهی نیز دست‌کم در برخی شئون در معنای نتیجه یا پیامد تجربه‌های عرفانی در نظر گرفته شده است؛ در واقع بعد از کسب تجارب عرفانی، برخی بروزها چون رقص و خرقه دریدن رخ‌ می‌داده است. این ارتباط که تاکنون در پژوهش‌های عرفانی مغفول مانده است از این سه منظر در گزارش‌ها، سخنان و آراء عارفان در متون منثور عرفانی پی‌جویی شده است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

راهبرد ناهم‌خوانی-گره‌گشایی در گفت‌وگوهای عرفانی

زینب اکبری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 اسفند 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49050.2635

چکیده

مدل ناهم‌خوانی-گره‌گشایی (Incongruity-Resolution Model) یا IR که به طور سنتی ریشه در مطالعات طنز دارد، تاکنون به طور گسترده در تحلیل متون عرفانی به کار گرفته نشده است. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل توسعه‌یافته برای ... بیشتر مدل ناهم‌خوانی-گره‌گشایی (Incongruity-Resolution Model) یا IR که به طور سنتی ریشه در مطالعات طنز دارد، تاکنون به طور گسترده در تحلیل متون عرفانی به کار گرفته نشده است. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل توسعه‌یافته برای بررسی راهبرد ناهم‌خوانی-گره‌گشایی در گفت‌وگوهای عرفانی، می‌کوشد ضمن توسعه نظری مدل مذکور، انطباق‌پذیری آن را با زمینه‌های غیر طنزآمیز و پیچیده تعلیمی-عرفانی نشان ‌دهد. به این منظور به تحلیل کیفی صد گفتگوی منتخب از آثار عطار می‌پردازد که بر اساس انواع ناهم‌خوانی (مبتنی بر چارچوب و مبتنی بر کلام) و سازوکارهای گره‌گشایی (مبتنی بر چارچوب، مبتنی بر کلام، یا مبتنی بر استنباط) در شش الگو طبقه‌بندی شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در گفتگوهای عرفانی ناهم‌خوانی‌ صرفاً تنش شناختی را برنمی‌انگیزد، بلکه جنبه آموزشی دارد و با بی‌ثبات کردن چارچوب‌های شناختی متعارف، خواننده را به سمت رشد اخلاقی و معنوی سوق می‌دهد. برخلاف طنز که به گره‌گشایی سریع و خطی تمایل دارد، گفتگوهای صوفیانه از گره‌گشایی به شیوه‌ای باز و چندلایه بهره می‌برند و فرآیند تفسیری تکرارشونده‌ای را پرورش می‌دهند که با اهداف شناختی و معنوی آموزش صوفیانه همسو است. تلاش شناختی مخاطبان برای گره‌گشایی در طنز در نهایت به سرگرمی و لذت می‌انجامد، حال آنکه در گفتگوهای عرفانی، این لذت به شکل بینش معنوی یا روشنگری تجلی می‌یابد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدل IR چارچوبی ارزشمند برای درک فرآیندهای پویای شناختی زیربنایی گفتگوهای عرفانی فراهم می‌آورد اما باید تکامل یابد تا ماهیت چندلایه و گاه حل‌نشده ناهم‌خوانی‌ها در گفتگوهای عرفانی را در نظر بگیرد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

فیلسوف در چشم صوفی؛ جایگاه ابن سینا در اندیشه شیخ علاء‌الدوله سمنانی

قاسم رؤفی؛ قدرت الله خیاطیان؛ عظیم حمزئیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 اسفند 1403

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49421.2656

چکیده

مقاله حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی انتقادی و تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را مورد بررسی قرار ... بیشتر مقاله حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی انتقادی و تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را مورد بررسی قرار می‌دهد. این پژوهش با استفاده از شیوه تحقیق کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و هدف آن ارائه دیدگاه سمنانی به عنوان یک صوفی درباره ابوعلی سینا به عنوان یک فیلسوف است.سمنانی در نقد نظریات مختلف در زمینه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، انتقادات جدی به آرای ابوعلی سینا وارد کرده و او را در زمره حکما و پیروان حکمت یونانی قرار می‌دهد. به اعتقاد سمنانی، سخنان حکما در بسیاری موارد غلط و بی‌اساس است که بیشتر بر مبنای عقل و برخلاف مذهب سنت و جماعت است. سمنانی در چهار مسأله کلیدی، شامل علم خدا به جزئیات، قدیم بودن عالم، انکار معاد جسمانی و تنعم و تألم روح در قیامت، به منازعت با آرا و اندیشه‌های ابن سینا می‌پردازد و بر اساس مشی کلامی و عرفانی خود به آنها پاسخ داده است. در بررسی آرای سمنانی و ابن سینا، تفاوت‌های بنیادینی در رویکردهای کلامی و فلسفی آن‌ها مشهود است. سمنانی، به عنوان یک عارف و متکلم، بر آموزه‌های دینی تأکید می‌کند و علم خدا را جامع و حادث بودن عالم را می‌پذیرد، در حالی که ابن سینا با تفسیر کلی از علم خدا و تأکید بر پیچیدگی‌های حدوث و معاد روحانی، رویکردی فلسفی و آزاداندیشانه دارد.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

خوانش مفهوم «کرامت» در اسرارالتوحید و ترجمۀ رسالۀ قشیریه براساس نظریۀ ایدئولوژی آلتوسر

الهام کارگر؛ علی صفایی سنگری؛ محمود رنجبر؛ معصومه غیوری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 20 فروردین 1404

https://doi.org/10.22051/jml.2025.50452.2676

چکیده

نسبت‌دادن کرامات و خوارق عادات به مشایخ صوفیه، از دوران آغازین تصوف به‌صورت پراکنده در متون صوفیه رواج داشت و بخشی از تذکره‌ها و مقامات مشایخ صوفیه را به خود اختصاص‌داده‌است. اسرارالتوحید و ترجمۀ ... بیشتر

مشاهده مقاله

علمی- ترویجی

نوآوری های عین القضات همدانی در مفهوم کفر

نیلوفر بهرام زاده؛ سلمان ساکت؛ علی اشرف امامی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 30 فروردین 1404

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49178.2639

چکیده

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده نزد متصوّفه، مسألۀ کفر و ایمان و پیوند آنها با یکدیگر است. اگرچه مفهوم کفر و ایمان در سده‌های نخست اسلام، تقریبا مبتنی بر مبانی اسلامی است، اما با بررسی دقیق آثار عین‌القضات، ... بیشتر یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده نزد متصوّفه، مسألۀ کفر و ایمان و پیوند آنها با یکدیگر است. اگرچه مفهوم کفر و ایمان در سده‌های نخست اسلام، تقریبا مبتنی بر مبانی اسلامی است، اما با بررسی دقیق آثار عین‌القضات، درمی‌یابیم که نه تنها تأویل او از کفر و ایمان بدیع است، بلکه تقسیم‌بندی نوین و اصطلاحات عرفانی ویژۀ خود را نیز در پیرامون این دو اصطلاح مطرح کرده است. این مقاله بر آن است تا از یک سو ضمن بررسی دیدگاه عین‌القضات دربارۀ کفر و ایمان، نوآوری‌های او را در این حوزه برشمرد و از سوی دیگر با بررسی دقیق آثار عرفانی پیش و پس از عین‌القضات، آبشخورهای فکری او را تحلیل کند و میزان تاثیرگذاری عین‌القضات بر عارفانِ پس از خود را نشان دهد. در اندیشۀ عین‌القضات «کفر حقیقت» که به معنای فنای در وجود خداوند است، در بین اقسام کفر، بالاترین مرتبه را دارد. به باور او سالک برای رسیدن به «کفر حقیقت» باید از «کفر ظاهر»، «کفر نفس/مغ/جلالی» و «کفر قلب/محمّدی/جمالی» عبور کند تا به «کفر حقیقت» برسد. پس از این مرحله، «ایمان» روی می‌نماید و سالک «مؤمن» می‌شود. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که برداشت بدیع عین‌القضات از کفر و ایمان تا حدی متاثر از جنید و حلاّج است، اما طبقه‌بندی تازۀ او و اصطلاحات بدیع مطرح‌شده، ساخته و پرداختۀ خود اوست. پس از قاضی، بقلی در عبهرالعاشقین، نسفی در انسان کامل، باخرزی در اوراد الاحباب، شبستری در گلشن راز و مسعود دهلوی در مرآت العارفین از عین‌القضات در زمینۀ کفر و ایمان تاثیر پذیرفته‌اند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

تحلیل گفتمان انتقادی داستان «شیخ صنعان» بر مبنای الگوی ون لیوون

فائزه عرب یوسف آبادی؛ سعید غفروئی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 30 فروردین 1404

https://doi.org/10.22051/jml.2025.49199.2641

چکیده

منطق‌الطیر، اثری عرفانی است که در آن داستان «شیخ صنعان»، به دلیل استفاده از کارگزاران اجتماعی و شیوه‌های مختلف بازنمایی کارگزاران اجتماعی، جایگاهی خاص دارد. هدف در این پژوهش، تحلیل گفتمان این ... بیشتر منطق‌الطیر، اثری عرفانی است که در آن داستان «شیخ صنعان»، به دلیل استفاده از کارگزاران اجتماعی و شیوه‌های مختلف بازنمایی کارگزاران اجتماعی، جایگاهی خاص دارد. هدف در این پژوهش، تحلیل گفتمان این داستان بر مبنای الگوی ون لیوون و با تکیه بر روش تحلیلی - توصیفی است. نتایج اولیه بیانگر آن است که شیخ صنعان در این داستان از طریق فعال‌سازی نیرویی پویا و اثرگذار معرفی شده است. بیشترین بسامد نام‌دهی پس از شیخ صنعان مربوط به دختر ترسا است که به دلیل گرایش نهایی او به شیخ، تأثیر شگرفی بر وجهه و مشروعیت معنوی طریقت عطار گذاشته است. در این داستان بیشترین بسامد پیوند مربوط به گروه طریقت محور است که متعلق به گروه ایدئولوژیکی است که عطار بدان معتقد است. در زیر شاخة نامشخص سازی آشکار شد که کارگزاران ناشناس در تبلیغ گفتمان طریقت محور از حیث هویت بی‌اهمیت هستند و مهم عملی است که آنها در راستای خدمت‌رسانی به تبلیغ گفتمان طریقت محور انجام می‌دهند. عمل این کارگزاران ناشناس همواره کارکردی مشابه و مؤثر در بیان دیدگاه‌های عرفانی نویسنده دارد که اغلب شامل مشاهده، دریافت عظمت و اهمیت شخصیت معنوی عرفان است. علاوه بر این، از منظر مؤلفه حذف نیز این نتیجه حاصل شد که بخش‌هایی از دانسته‌های شیخ صنعان شامل مقوله کم‌رنگ سازی می‌شود، زیرا تولید کننده گفتمان در این اثر مانند دیگر سالکان موظف بوده است که از اِفشای اسرار ربّوبی بپرهیزد و سر حق را جز با اهل حق در میان نگذارد.

مشاهده مقاله

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: مقالات آماده انتشار

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده