نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان وادبیات فارسی، دانشگاه لرستان

2 استادیار وهیات علمی دانشگاه لرستان

چکیده

درخت از دورترین ایام، در اساطیر، آیین‌ها و کیش‌های عرفانی، دارای اهمیت بوده است. بسیاری از اقوام باستانی، آن را به‌عنوان نماد جایگاه خدایان یا خود خدا می‌پرستیدند. در دوره‌های بعدی نیز وسیلۀ صعود به آسمان و یکی از راه‌های برقراری ارتباط با خدایان بوده است. در متون عرفانی، از نماد درخت برای تبیین مفاهیم گوناگون استفاده شده است. تکرار مضمون درخت در اساطیر و عرفان، این سؤالات را برای نگارندگان ایجاد کرد: 1. کارکردهای درخت در عرفان چه ارتباطی با کارکردهای اسطوره‌ای آن دارند؟ 2. نماد درخت از اسطوره تا عرفان، چه مراحلی از دگردیسی را پشت سر نهاده است؟ در این جستار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ارتباط میان مضامین عرفانی درخت و باورهای اساطیری بررسی می­شود. مطابق نتایج، برخی از کارکردهای درخت در عرفان که عبارت‌اند از: نمادینگی تجلی‌گاه خدا، معرفت، انسان کامل و آفرینش، صورت تحول‌یافتۀ کارکردهای درخت در دوران اساطیری است. باورهای اسطوره‌ای با رشد فکری بشر، تغییر چهره داده­اند، صورتی معقول یافته‌اند و به شکل متعادل‌تری در ادیان نمود پیدا کرده‌اند. این باورهای تعدیل‌شده، بر اثر مجاورت یا تأثیرپذیری عرفان اسلامی از ادیان و نحله‌های عرفانی قدیمی‌تر، وارد ادبیات عرفانی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

“Tree” in Mystical Symbolizations and Its Mythological Roots

نویسندگان [English]

  • Noush Afarin Kalantar 1
  • Tahereh Sadeghi Tahsili 2

1 P.H.D Student of Persian Language and Literature, Lorestan University

2 Assistant Professor and Faculty Member of Lorestan University

چکیده [English]

“Tree” has been of importance from the earliest times in mythology, religions, and mystical sects. Many ancient tribes worshiped it as a symbol of gods or God himself. In the following eras, it was considered a way of ascension to the heavens and one of the ways of communicating with the gods. In mystical texts, tree symbol has been used to explicate various concepts. The recurrence of this theme in mythology and mysticism made the authors pose these questions 1. How are the functions of tree in mysticism related to its mythological functions? 2. What stages of metamorphosis has the tree symbol undergone from mythology to mysticism? In this research, employing a descriptive-analytical method, the relationship between the mystical themes of tree and mythological beliefs are examined. The findings reveal that some of the functions of tree in mysticism are: symbolization of manifestation of God, recognition, perfect man, and creation which are the evolved forms of its functions in the mythological period. The mythical beliefs have transformed along with human intellectual growth, have gainedreasonable grounds, and have found a more balanced status in religions. These adjusted beliefs have entered mystical literature due to Islamic mysticism’s proximity to or influence from older mystical religions and sects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Myth
  • Religions
  • Mysticism
  • Metamorphosis
  • Symbol
قرآن کریم. (1383). ترجمۀ حسین انصاری. نشر اسوه. قم.
کتاب مقدس. (1366). چاپ دوم، انجمن کتاب مقدس ایران. تهران.
ابن­عربی محی‌الدین. (1378). ترجمان الاشواق، چاپ دوم، انتشارات روزنه. تهران.
ابن­ترکه، صائن الدین علی. (1375). شرح گلشن راز، تصحیح کاظم دزفولیان، آفرینش. تهران.
الیاده، میرچا. (1391). تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، پارسه. تهران.
ــــــــــــ . (1394). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ پنجم، سروش. تهران.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1387). اسطورة آفرینش در آیین مانی، چاپ چهارم، انتشارات کاروان. تهران.
ایونس، ورونیکا. (1381). اساطیر هند، ترجمة محمدرضا باجلان فرخی، اساطیر. تهران.
بقلی شیرازی، روزبهان. (1374). شرح شطحیات، چاپ سوم، انتشارات طهوری. تهران.
بهگود گیتا. (1374). ترجمۀ محمدعلی موحد، خوارزمی. تهران.
پورخالقی چترودی، مهدخت (1381). ارزش‌های نمادین درخت در شاهنامه، به­نشر. مشهد.
پین سنت، جان. (1380). اساطیر یونان، ترجمة محمدرضا باجلان فرخی، اساطیر. تهران.
حسن‌زاده آملی، حسن. (1378). ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی. تهران.
حسین‌آبادی، زهرا. (1393). «بررسی پیوستگی نگاره‌های درخت با باورهای اساطیری و مذهبی هند»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، س 6، ش 18، صص 29- 48.
خجسته، فرامرز و محمدرضا حسنی جلیلیان. (1389). «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی»، تاریخ ادبیات، ش 64، صص 77- 96.
 خطیبی بکری، محمدبن حسین بهاءالدین ولد. (1382). معارف بهاء ولد، چاپ سوم، انتشارات طهوری. تهران.
دوبوکور، مونیک. (1394). رمزهای زنده جان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ پنجم، مرکز. تهران.
دهخدا، علی‌اکبر. (1389). لغت‌نامه (نرم‌افزار). انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
زمردی، حمیرا. (1381الف). «تجلیات قدسی درخت»، ضمیمۀ مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 197- 209)
ـــــــــــــ . (1381ب). «نمادهای تمثیلی و اساطیری گیاه و درخت در مثنوی مولوی»، ضمیمۀ مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 109- 126.
زند بهمن یسن. (1385). تصحیح محمدتقی راشد محصل، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران.
 ژیران، فلیکس، لاکوئه، جی. و لویی ژوزف دلاپورت. (1386). اساطیر آشور و بابل، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ سوم، انتشارات کاروان. تهران.
سبزواری، ملاهادی. (1374). شرح مثنوی، 3 جلد، وزارت ارشاد اسلامی. تهران.
سلطان ولد، بهاءالدین. (1376). انتهانامه، انتشارات روزنه. تهران.
سمعانی، احمد. (1384). روح الأرواح فی شرح أسماء الملک الفتاح، چاپ دوم، علمی و فرهنگی. تهران.
سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص. (1375الف). عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی. تهران.
ـــــــــــــ . (1375ب). رسائل شیخ اشراق، 4 جلد، چاپ دوم، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. تهران.
شایگان، داریوش. (1362). ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، چاپ دوم، امیرکبیر. تهران.
موسوی خلخالی، صالح. (1322). شرح مناقب محیی الدین ابن عربی، کتابخانۀ خورشید. تهران.
صدقه، جان. (1378). «درخت در اساطیر کهن»، ترجمۀ محمدرضا ترکی، مجلۀ شعر، ش 26، صص 140- 145.
طبرسی، فضل بن حسن. (1360). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ گروه مترجمان، فراهانی. تهران.
طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1356). تفسیر طبری، ترجمة گروه مترجمان، توس. تهران.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1354). مصیبت‌نامه، کتابخانۀ مرکزی. تهران.
ــــــــــــــــــــــــ . (1376). لسان‌الغیب، تصحیح حسین حیدرخانی مشتاق‌علی، انتشارات سنایی. تهران.
فرنبغ دادگی. (1390). بندهش، گزارش مهرداد بهار، چاپ چهارم، توس. تهران.
فروید، زیگموند. (1350). توتم و تابو، ترجمۀ ایرج پورباقر، چاپخانۀ ممتاز. تهران.
فریزر، جیمز جورج. (1387). شاخة زرین، ترجمة کاظم فیروزمند، چاپ پنجم، آگاه. تهران.
فیض کاشانی، ملامحسن. (‌1381). دیوان فیض کاشانی، مصحح: مصطفی فیض کاشانی،‌ انتشارات اسوه. قم.
کاشانی، عبدالرزاق. (1380). رسایل و مصنفات، تصحیح مجید هادی‌زاده، میراث مکتوب. تهران.
کرتیس، وستا سرخوش. (1387). اسطوره‌های ایرانی، ترجمة عباس مخبر، چاپ ششم، مرکز. تهران.
لینگز، مارتین. (1383). عرفان اسلامی چیست، ترجمۀ فروزان راسخی، ویرایش مصطفی ملکیان، چاپ سوم، انتشارات سهروردی. تهران.
مستملی بخاری، اسماعیل. (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف، انتشارات اساطیر. تهران.
 مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. (1373). مثنوی معنوی، مصحح: توفیق سبحانی،‌ سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی. تهران.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1371). کشف الأسرار و عدة الأبرار، چاپ پنجم، انتشارات امیرکبیر. تهران.
ناس، جان بایر. (1382). تاریخ جامع ادیان، ترجمة علی‌اصغر حکمت، ویراستة پرویز اتابکی، چاپ سیزدهم، انتشارات علمی فرهنگی. تهران.
نسفی، عزیزالدین. (1386الف). الإنسان الکامل، چاپ هشتم، انتشارات طهوری. تهران.
ـــــــــــــ . (1386ب). کشف الحقایق، تصحیح احمد مهدوی دامغانی، علمی و فرهنگی. تهران.
ـــــــــــــ . (1379). بیان التنزیل، تصحیح سیدعلی اصغر میرباقری فرد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. تهران.
هال، جیمز. (1393). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ هفتم، معاصر. تهران.
همدانی، عین­القضات. (1341). تمهیدات، دانشگاه تهران. تهران.
همیلتون، ادیت. (1387). اساطیر یونان و رم، ترجمة عبدالحسین شریفیان، چاپ سوم، اساطیر. تهران.
هینلز، جان. آر. (1385). اساطیر ایران. ترجمة محمدرضا باجلان فرخی. انتشارات اساطیر. تهران.
(1372). آیین میترا، ترجمة بزرگ نادر زاده، چشمه. تهران.